گونه هاي تصحيف

حديث مُصحَّف را با توجه به نوع تصحيفي که در آن رخ داده است، به «لفظي» و «معنوي» تقسيم مي‌کنند. تصحيف معنوي، گونه‌اي تحريف معنايي است و با بحث کنوني ما ارتباطي ندارد. ^۱ امّا تصحيف لفظي، هنگامي رخ مي‌دهد که الفاظ متن يا سند، به الفاظ ديگري که مشابه آن است، تغيير کند. اين تشابه، ممکن است در شنيدن يا ديدن باشد؛ يعني گاهي صورت گفتاري آن الفاظ، شبيه يکديگر است و گاهي شکل نوشتاري آنها. تصحيف لفظي، چه شنيداري و چه ديداري، ممکن است در سند يا متن روي دهد. پس تصحيف لفظي را با توجه به علّت تصحيف، به «شنيداري» و «ديداري» و هر کدام را با توجه به مکان وقوع تصحيف، به «سندي» و «متني» تقسيم مي‌کنند. در ادامه، انواع تصحيف لفظي را برمي‌‌شماريم:

فصل دوم: آسيب‌هاي مرحله نقل حديث

درس چهارم : تصحيف، تحريف و قلب

اهداف درس:

آگاهي از تصحيف، تحريف و قلب در متن و سند حديث؛
چگونگي کشف و حلّ اين آسيب‌ها.

5. تصحيف

تعريف تصحيف

واژه «تصحيف»، از مادّه «ص، ح، ف» به معناي «خطا کردن» است و «مُصَحَّف»، اسم مفعول آن به معناي «اشتباه نوشتاري» است؛ ^۱ ولي معناي اصطلاحي آن، اندکي عام‌تر است، چنان‌که «حديث مُصحَّف» چنين تعريف شده است:
هو ما غُيرَ بعضُ سَنَدِه أو مَتنِهِ بِما يشابِهُهُ أو يقرُبُ مِنهُ. ^۲
حديثي که بخشي از سند يا متن آن، به چيزي شبيه آن يا نزديک به آن، تغيير کرده باشد.
گاه در جريان نقل کتبي و شفاهي حديث، اشتباهات و تغييراتي صورت مي‌گيرد که نتيجه آن، دگرگوني معناي حديث و نافهمي مقصود معصوم است. احتمال چنين تغييراتي، از نکات مهمّ بايسته توجه در فهم و نقد روايت و اعتبارسنجي و عمل به مضمون حديث است. تصحيف در همه متون تاريخي و از جمله در حديث، فراوان و پديده‌اي شايع است. ^۳ شيخ طوسي نيز به اين موضوع اشاره کرده و در بارة دسته‌اي از راويان صدر اسلام، گفته است:
فإنَّهم كانوا يَسمَعُونَ الحديثَ مِن النبيِّ ولا يَكتُبونَه فَيَسهُونَ عنه أو عن بَعضِه فَيَقَعُ الغَلَطُ في نقلِه. ^۴
اصحاب پيامبر حديث را از ايشان مي‌شنيدند؛ ولي چون آن را نمي‌نوشتند، همه آن و يا پاره‌اي از آن را فراموش مي‌کردند و بدين سان، دچار اشتباه در نقل آن مي‌شدند.
گفتني است گاه به مصحَّف، «محرَّف» هم گفته مي‌شود؛ اما برخي، تصحيف را با تحريف متفاوت دانسته‌اند. ^۵ چنان‌که خواهيد ديد، ما نيز در اينجا، پديده تحريف را آسيبي متفاوت به شمار آورده، جداگانه بررسي کرده‌ايم.