تصحيف شنيداري

دو کلمه ـ گذشته از اينکه تشابه نوشتاري داشته باشند يا نه ـ ، ممکن است تلفّظي نزديک به هم داشته باشد و يا هم وزن باشند و در نتيجه، با يکديگر اشتباه شوند؛ مانند تصحيف مشهور «عاصِم الأحوَل» به «واصِل الأحدَب» که در وزن و تلفّظ، تشابه دارند و يا حديث «من استغني بعقله ضل» که مي‌تواند براي ما پارسيان «زل» و يا «ذل» نيز شنيده شود. اين‌گونه اشتباهات، کمتر و تنها هنگامي رخ مي‌دهد که راوي، حديث را به صورت شفاهي از ديگري فراگيرد.

تصحيف‌هاي رايج در سند

تصحيف سندي، از رايج‌ترين انواع تصحيف و وقوع آن در برخي از کلمات، بسيار شايع است. نمونه آن، تصحيف «بن» به «عن» ^۱ يا به ‌عکس و افزايش و کاهش ناصواب اين دو واژه است؛ مانند: «أبي سلمة عن عبد الرحمان» که صحيح آن، «أبي سلمة بن عبد الرحمان» است ^۲ و «جميل بن دراج عن ابن بکير» که درست آن «جميل بن دراج عن بکير» است. ^۳ تصحيف‌هاي رايج ديگر، تصحيف اسم راوي به مصغر آن، مانند «عبد الله» به «عبيد الله» يا به عکس و نيز درج و سقط واژه «أبي» و همچنين تغيير آن به «ابن» و نيز عکس اين حالت است. نمونه‌هاي بسياري از تصحيف را مي‌توان در کتب حديثي و رجالي تصحيح شده مانند کافي و رجال شيخ طوسي يافت. ^۴

تصحيف ديداري

تصحيف ديداري، هنگامي پديد مي‌آيد که تشابه، در چگونگي نوشتن لفظ باشد؛ يعني حرفي، شباهت نوشتاري با حرف ديگر داشته باشد و در نتيجه، اين دو حرف با يکديگر جا به جا شوند؛ مانند شباهت «باء» و «ياء» و شباهت «راء» و «زاء» به يکديگر که موجب تصحيف «بُريد» به «يزيد» يا به‌عکس مي‌شود. علّت اين گونه تصحيف، خطاي ديد هنگام بازنويسي حديث است. تصحيف ديداري کوچک و ريز در سند و متن حديث فراوان است. در سند حديثي که مي‌آيد مطابق با گزارش مصححان کافي، «حسين الاحمسي» به «حسين الاخمسي» و «حسين بن الاخمسي» تصحيف شده و در متن آن «يميث» به «يميت» و يا «يذيب» تبديل گشته است.
علي بن إبراهيم، عن أبيه، عن ابن أبي عمير، عن حسين الأحمسي وعبد الله بن سنان، عن أبي عبد الله قال: إن الخلق الحسن يميث الخطيئة كما تميث الشمس الجليد. ^۱
گفتني است پيام حديث تغيير چنداني نمي کند و در هر صورت به اين معناست که خوشخويي، گناهان را آب مي‌کند، همان گونه که خورشيد، باقيمانده يخ را آب مي‌کند.