اگر حديث را در تفسير قرآن به کار نگيريم و اگر در علم فقه، اخلاق و مباحث تاريخي از آن استفاده نکنيم، چه تصوّري از اين علوم خواهيم داشت و آيا مي توان در اين صورت، اين علوم را اسلامي دانست؟ علمي که در آن به سخنان پيشوايان دين و فهم آنها توجه نشده است، چگونه به دين منتسب مي شود؟
سخن در اهميت حديث فراوان است و جاي آن اينجا نيست. نکته حائز اهميت در اينجا آن است که هر‌ چه در باره حديث گفتيم، به گونه‌اي مستقيم و بدون واسطه به فهم آن منتقل مي‌شود. اگر حديث فهميده نشود، مانند آن است که خوانده نشده و مورد استفاده قرار نگرفته است.
در اينجا بهتر است اهميت فقه ‌الحديث و فهم آن را از خود احاديث برگيريم؛ از زبان امامان معصوم که نخستين هشدار دهندگان به اين مهم بوده اند. امام صادق عليه السلام مي فرمايد:
حديثٌ تَدْريهِ خيرٌ من ألفٍ تَرْويهِ .^۱
يک حديث را خوب بفهمي، بهتر از آن است که هزار حديث نقل کني.
همان امام همام مي فرمايد که اگر کسي توان فهم معاني احاديث اهل بيت را يافت، فهيم ترينِ مردم خواهد بود:
أنتُم أَفقَهُ النّاسِ إذا عَرَفتُم مَعانيَ کلامِنا.^۲
شما هرگاه معاني سخنان ما را بدانيد، فقيه‌ترين مردم خواهيد بود.
گفتني است که شيخ صدوق، کتاب معاني الأخبار خود را، که منبعي کم‌نظير براي دانش فقه ‌الحديث است، با اين روايت آغاز کرده و نام کتابش را نيز از همين روايت برگرفته است.
امامان معصوم، خود نخستين شارحان حديث و سنّت نبوي بوده‌اند و در کشف معاني آن کوششهاي پي‌گيري داشته اند که در درس «پيشينه فقه ‌الحديث» بدان مي پردازيم.

انساني و به صحنه عمل در‌آوردن و تحقق بخشيدن آن در زندگي و گفتار و رفتار ديني، مرتبط است، دانش «فقه الحديث» است که اگر درست به کار بسته شود و مسير منطقي آن به تمام و کمال پيموده شود، ما را به مفهوم حقيقي حديث نزديک مي‌کند.
بر اين اساس، کاميابي در اين شاخه مي‌تواند کوششهاي ما را در ديگر گونه‌هاي علوم حديثي با ثمر سازد و حديث‌پژوه را از زيباييهاي کلام اهل بيت بهره‌مند و در لذتهاي فهم حديث غوطه‌ور کند. حاکم نيشابوري در اين باره مي‌گويد: فقه الحديث، ثمره علوم حديث است و شريعت بدان استوار. ^۱

فقه الحديث و دانشهاي ديگر

فقه الحديث با ديگر شاخه‌هاي علوم، مانند اصول فقه، ادب و لغت، کلام و نيز دانشهاي جديدي همچون زبان‌شناسي و معنا‌شناسي نيز ارتباط دارد. در اين ميان، ادبيات عرب و دانش اصول فقه، که بيشتر براي ياد‌گيري علم فقه و فهم احاديث فقهي آموخته مي‌شود، تأثير بسزايي در شکل‌گيري و حل مسائل فقه الحديث دارد. در واقع اين سه دانش در يک هدف مشترک‌اند و آن ايجاد مسيري براي نيل به معناي متون ديني است که تقريباً همه آن به زبان عربي است. مباحث ترکيب و اعراب، اصطلاح، مجاز و استعاره، همه از مشترکات فقه الحديث و ادبيات است و مسائلي مانند دلالت و ظهور، قرينه و تقيه، عموم و خصوص، اطلاق و تقييد، اجمال و تبيين و تعارض و اختلاف احاديث، از موضوعات اشتراکي اصول فقه و فقه الحديث است. از اين ‌رو طالب فهم حديث براي توانايي در فهم حديث، به فراگيري اين دو دانش نياز مبرم دارد و براي کاميابي در اين رشته، فرض است که درسهاي رسمي ادب عربي و اصول فقه فرا‌گرفته شود.

ضرورت فقه الحديث

حديث مادرِ علوم اسلامي است و نقش آن در ايجاد علوم اسلامي انکارناپذير و تأثير آن در بسترسازي و زمينه‌چيني گسترش آنها آشکار و محسوس است.