فهم قوت و ضعف حديث

اين معنا نزد آشنايان با علوم حديث آشکار است که حديث صحيح ^۱ نزد قدما (همچون صاحبان کتب اربعه وشيخ مفيد و ديگر محدثان قرون اوليه)، با معناي آن در نزد علماي حديث دوره بعد، که از ابن‌طاووس (م 673 هجري) و علامه حلي (م 726 هجري ‍) آغاز مي شود، متفاوت است. آنان نه به صرف صحت سند، به درستي حديث حکم مي‌کردند و نه به صرفِ ضعف سند، آن را کنار مي گذاشتند. قوّت و درستي سند تنها يکي از شيوه ها و گاه تنها يکي از قرينه ها براي حکم به اعتبار و بي‌اعتباري روايت بود. بخش ديگر کار در بررسي متن به انجام مي رسيد. آنان پس از کاوشهاي دقيق و عميق و به دست آوردن اطمينان عرفي و عقلايي از مراد نهايي متن، به سنجش آن با قرآن و سنّت قطعي و اجماعات فقهي و ديگر موازين مقبول و عقلايي مي پرداختند و در پي قرينه هاي گوناگون دلالت‌کننده بر درستي و ضعف حديث، به هر سو روان شده، کتابهاي متعددي را مي کاويدند. اين شيوه گاه به کنار نهادن حديثي منجر مي شد و گاه به قبول کردن و معتبر دانستن آن، و هيچ يک از اين دو کم‌شمار نيستند.
هر دو دسته عالمان شيعه و سنّي اين روش ترکيبي را به کار برده اند. ما در ابتدا، سخن برخي از آنان را که ناظر به ردّ حديث ـ با توجه به متن آن و نه سند حديث ـ است، مي‌آوريم.

الف) رويکرد تضعيف

علامه مجلسي در مقدمه بحار الأنوار، فصلي را به نام «توثيق المصادر» آورده است. او در اين فصل، اعتبار کتابها و منابع مورد استفاده خود و قوّت و ضعف آنها را بررسي مي کند. يکي از اين کتابها مصباح الشريعه است که برخي آن را به امام صادق عليه السلام نسبت داده‌اند. اما علامه مجلسي درباره آن مي گويد:

تعالي ايمان

شايد بتوان مهم‌ترين فايده فهم احاديث را تعالي درجه ايماني دانست؛ همان که نشان‌دهنده جوهره اصيل و ارزش ذاتي انسان است. انسان با درک درست و عميق بسياري از روايات، به معناي آنها پي مي برد و توان تصديق و تأييد را مي يابد و با نيل به حقيقت احاديث و عمل به آنها، معرفت و ايمان خود را افزايش مي‌ دهد. شيخ صدوق به سند خود از امام صادق عليه السلام و ايشان از پدر بزرگوار خود، امام باقر عليه السلام، چنين نقل مي‌کنند:
يا بُنَيّْ، اِعْرِف منازلَ الشِّيعَه على قَدرِ روايتِهِم و معرفتِهِم، فإنّ المعرفه هِيَ الدِّرايَه لِلرِّوايَه و بالدّراياتِ لِلرِّواياتِ يَعلُو المؤمنُ إلى أقصى درجاتِ الإيمان. إنّي نظرتُ في کتابٍ لعلىٍّ عليه السلام فَوَجدتُ في الکتابِ أَنّ قيمه کلِّ امرِئٍ و قدرَه معرفتُه. إنّ اللهَ ـ تبارَک وَ تَعالى ـ يُحاسِبُ النَّاسَ على قَدْرِ ما آتاهُم مِنَ العُقُولِ في دارِ الدُّنيا.^۱
اي پسر عزيزم! منزلت پيروان ما را از اندازه رواياتشان و شناختشان بسنج، که شناخت، همان فهم عميق روايت است و مؤمن با فهم روايات، به بالاترين درجات ايمان پر مي کشد. من در کتاب علي عليه السلام نگريستم و در آن چنين يافتم: ارزش و منزلت هر کس به اندازه شناخت اوست. خداوند تبارک و تعالي از مردم به اندازه آن مقدار عقلي که در دنيا به آنان داده است، حساب مي کشد.
گفتني است که بر طبق روايتِ «أنتُم أَفقَهُ النّاسِ إذا عَرَفتُم مَعانيَ کلامِنا»،^۲که بدان اشاره شد، چنين مؤمني فهيم ترينِ مردمان نيز هست و ارتباط فهم با ايمان آگاهانه روشن است.