گفتني است اين شرح‌نويسي‌‌ها در قرون دهم و يازدهم، به الکافي محدود نبوده است و بسياري از همين عالمان و نيز عالمان ديگر به شرح ديگر کتب اربعه، به ويژه تهذيب الأحکام دست يازيده اند که برخي را خواهيم آورد و مشتاقان آگاهي بيشتر را به مقدمه مصحّحان اين کتب ارجاع مي هيم. ۱
محمد تقي مجلسي
در اين بخش، بايد از کوششهاي محمدتقي مجلسي، پدر علامه مجلسي (1070 ـ 1003 ه) ياد کنيم. او سه شرح بر دو کتاب از کتب اربعه نگاشت: إحياء الإحياء، که شرح مختصري بر تهذيب الأحکام است و روضه المتقين في شرح أخبار الأئمه المعصومين، که شرح کامل، مفيد و استواري به زبان عربي بر کتاب من لايحضره الفقيه است. او شرحي فارسي هم بر اين کتاب دارد که لوامع قدسيه يا لوامع صاحب‌قراني ناميده مي شود.
روضه المتقين حاصل قلم پخته مؤلّف در سنين کمال است. ۲ مجلسي لغات مبهم و نکات مفصّل حديث را توضيح مي دهد و گاه معناي اصطلاحي آن را هم بيان مي کند ۳ و به اراده معناي مجازي (و نه حقيقي) توسط معصومي که روايت از او نقل مي‌شود، تذکر مي دهد و از اين رهگذر، از بروز اشکالات احتمالي در حديث پيشگيري مي‌کند. ۴ او اضطراب متن را به مانند اضطراب سند نشان مي دهد و براي فهم معناي حديث، نسخه هاي گوناگون و متن کامل حديث را مي يابد و آن را ارائه مي دهد ۵ و کلام راوي را از سخن امام و شرح شيخ صدوق را از
1.. الکافي، ج ۱، ص ۳۳ ـ ۳۰، (مقدمه)؛ تهذيب الأحکام، ج ۱، ص ۴۸ ـ ۴۷؛ من لايحضره الفقيه، ج ۱، ص يح و يط؛ الذريعه، ج ۱۴، ص ۹۴.
2.. ر. ک: روضه المتقين، ج ۱، ص ۲ (مقدمه مؤلّف). نگارش کتاب در سال ۱۰۶۳ ه به پايان رسيده است.
3.. ر. ک: همان، ج ۱، ص ۳۱، ۱۶۹، ۳۵۱، ۳۳۴ و ج ۶، ص ۴۴۱، ذيل کلمات طهور، سواک، شدق، ذوائب، عارضين و السفله.
4.. همان، ج ۶، ص ۵۰۶.
5.. همان، ج ۱، ص ۳۶۵، (لا ألفينّ ولا ألقينّ) و نيز: ج ۶، ص ۲۳، ۴۱۳ و ۴۳۹.
