است. از اين رو ناگزيريم در ابتدا، همه نقلها و نسخه هاي در دسترس حديث مورد پژوهش را گردآوريم و آنها را با هم بسنجيم و بفهميم. براي نمونه، کسي که با متن: «ويل للذين يجتنبون الدنيا بالدين» ^۱ روبه رو مي‌شود، براي فهم و حل ناسازگاري صدر و ذيل حديث، ناگزير از توجيه‌هاي گوناگون مي‌شود. اما اگر به نسخه اي ديگر دست يابد که به جاي کلمه (يجتنبون)، واژه (يختلون) از ماده (ختل) به معناي نيرنگ داشته باشد و يا نسخه اي روشن تر که در بردارنده واژه (يجتلبون) از ماده (جلب) به معناي کشاندن باشد ^۲ ، مسير فهم او بسيار کوتاه‌تر خواهد گشت.
بنابراين حرکات و حروف و نقش آنها در جمله اهميت دارد و گاه تغييير يک حرف و تقديم و تأخير يک کلمه و حتي يک نقطه، در معناي همه جمله اثر مي گذارد.

نسخه هاي گوناگون

با توجه به آنچه گذشت، بايد نسخه هاي گوناگوني از متن حديث را جست و با مقايسه آنها با يکديگر، به متن اصلي دست يافت. ^۳ نسخه هاي متعدد به دو گونه متفاوت به دست مي آيد:
الف) دست‌ نوشته هاي ديگر و نسخه مؤلف يا کاتبان مختلف، اعم از اينکه با مؤلف هم عصر باشند يا نباشند.

1. آيا متن در دست ما، حديث است؟
2. آيا متن حديث، همين عبارت است؟
پاسخ پرسش نخست، موجب اطمينان نسبي به حديث مي‌شود و پاسخ دوم، ما را از دخالت تصحيف و تحريف در متن حديث و در نتيجه کژفهمي و نافهمي، تا حد زيادي مصون مي‌دارد.

اطمينان نسبي به حديث

پاسخ پرسش نخست بر عهده دو علم رجال و تخريج ^۱ است که با کاربرد ابزارهاي متعدد، به ما اطمينان نسبي مي بخشند که متن در دسترس، ساختگي نيست. گاه نيز حديث نبودن متنهاي مشهوري مانند «حَسَناتُ الأبْرارِ سَيئاتُ الْمُقَرَّبينَ» را اعلام مي کنند. گاه نيز ضعف سند و مآخذ سخناني مانند «اطلبوا العلم من المهد الي اللحد» را چنان اثبات مي‌کنند که به هيچ روي سرمايه گذاري براي پيگيري دور و دراز محتواي آن ضرور نمي نمايد. گفتني است به دليل گستردگي و پراکندگي منابع حديث، پژوهشي گسترده و احتياط و حوصله بيشتري از حد معمول، لازم است تا حديث نبودن و يا بي اعتبار بودن يک متن را اعلام کنيم.

دستيابي به متن اصلي

پرسش دوم نيز پاسخ مي‌طلبد و بايد پس از اطمينان نسبي نسبت به حديث بودن متن و نقل آن در يکي از منابع روايي، به بررسي نسخه‌‌ها بپردازيم تا از صحت متن موجود نيز اطمينان يابيم. يک نگاه تاريخي به فقه الحديث نشان مي‌دهدکه نافهمي و دير‌‌فهمي، گاه ناشي از اشتباه در قرائت و کتابت متن حديث