آشنايي با قواعد علم نحو، افزون بر روشن ساختن معناي ترکيب و جملات به کار رفته در متن حديث، احتمالات معنايي هر ترکيب مبهم را نيز تقليل مي دهد و هر احتمالي را که با دستور زبان عربي ناسازگار است کنار مي‌گذارد. اين قاعده عمومي در همه سخنان، به ويژه در احاديث، بيشتر جاري است؛ زيرا گويندگان حديث، فصيح هستند و فصيح سخن غير منطبق بر قوانين استوار ادبي نمي گويد. ^۱
با ذکر چند مثال، اهميت توجه به إعراب و نقش کلمه در فهم معناي حديث معلوم مي‌‌شود.

يک.

امام صادق عليه السلام:
مَن أنصَفَ النّاسَ مِن نَفسِهِ، رُضِي به حکماً لِغيرِهِ.^۲
هر کس با مردم انصاف بوزرد، به داوريش رضايت مي‌دهند.
مي‌توان «رضي» را معلوم خواند و چنين معنا کرد که اگر کسي انصاف ورزد، نيازي به دادگاه ندارد و به اصطلاح کلاه خود را قاضي مي‌کند و به حکم آن رضايت مي‌دهد.

دو

. امام کاظم عليه السلام مي‌فرمايد:
کَفي بِکَ جَهْلاً أنْ تَرْکَبَ ما نهيت عَنْهُ. ³
در جهل تو همين بس که آنچه را نهي کرده‌اي (يا از آن نهي شده‌اي) مرتکب شوي. کَفي بِالْمَرْءِ جَهْلاً أنْ يرْتَکِبَ ما نهي عَنْهُ. ⁴

درس ششم : فهم ترکيبات

اهداف درس

هدف از ارائه مطالب اين درس آن است که فراگيرنده:
از تأثير دانشهاي ادبي (نحو، معاني و بيان) بر فهم حديث آگاهي يابد؛
ضرورت شناخت اصطلاح ومجاز را در فهم حديث بشناسد؛
معناي برخي اصطلاحات به کار رفته در حديث را بداند؛
با برخي از آثار افراط و تفريط در ردّ و اثبات بيان مجازي آشنا شود.

اعراب

در سير فهم حديث و پس از فهم تک تک واژه ها، به مرحله اي مي رسيم که مي توان با کنار هم نهادن واژه ها و با آگاهي از علم نحو و نقش کلمه در جمله، به مجموع معاني اين واژه ها و در نتيجه مفهوم عبارت پي برد. بر دانشجويان اين رشته پوشيده نيست که در زبان عربي، نقش کلمه در جمله، به وسيله إعراب آشکار مي شود و عرب‌زبانان، افزون بر آنکه نقش کلمه را با جاي آن مي فهمانند (مثلاً فاعل را پس از فعل و پيش از مفعول به کار مي برند و يا مبتدا را بر خبر مقدم مي دارند)، مي کوشند اين نقش را با آواي آخرين حرف هر کلمه نيز بفهمانند، اما گاه هيچ‌يک از اين دو کار به روشن ساختن نقش کلمه کمک نمي کند و معناي ترکيب و جمله به سبب ترکيبهاي متعدد و محتمل و گوناگون، مبهم مي ماند.