«حفظ» در احادیث حفظ چهل حدیث

واژه«علی»در«مَن حَفِظَ عَلی اُمَّتی»، به معنای «لام» است[۱]و مراد از جمله«مَن حَفِظَ عَلی اُمَّتی أربَعینَ حَدیثا»، آن است که حفظ حدیث به جهت فایده رساندن به امّت اسلام باشد.[۲]

در باره معنای «حفظ» در این حدیث نیز مباحث و احتمال هایی مطرح است:

1. مراد از حفظ، آشنایی با حدیث و به حافظه سپردن روایت از سوی راوی است؛[۳]
2. هر گونه محافظت، نگهبانی و پرهیز از نابودی مراد است؛
3. مراد از حفظ حدیث، گسترش، ترویج و نقل حدیث در میان مسلمانان است، هر چند راوی، آن حدیث را حفظ نباشد و حتّی معنای آن را هم نداند؛ زیرا تنها در این صورت است که مسلمانان، از آن بهره مند می شوند؛[۴]
4. مراد از حفظ، حفاظت از تغییر و تحریف است که نتیجه و غایت این کار است.[۵]

می توان گفت: مراد از حفظ، اهتمام جدّی و همه جانبه افراد به حدیث است که مراتبی گوناگون و مترتّب بر هم دارد و از مرحله به حافظه سپردن متن حدیث از سوی فرد آغاز می شود و با کتابت حدیث، انتقال شفاهی و کتبی به دیگران و حتّی کارهای هنری که سبب ماندگاری و رواج حدیث در جامعه و مخاطبان می شود، استمرار می یابد.

فهم حدیث، مرتبه بالاتر حفظ است و عمل کردن به حدیث یا ترغیب افراد و جامعه به عمل بدان نیز مرتبه عالی تر حفظ و صیانت از حدیث است.

فهم دقیق حدیث، راه یابی به عمق مضمون های حدیث و واکاوی ظرائف موجود در حدیث، با تحصیل و مباحثه و تدریس مستمر به دست می آید. روشن است که در این صورت، عمل کردن شخص، یا مخاطبان به مفهوم حدیث ـ در صورتی که مرتبط با موارد عملی باشد ـ، دارای دقّت و عمق بیشتری خواهد بود.

این احادیث در پی تبیین کمترین حدّ شرایط برای دستیابی به مقام فقاهت (دین شناسی) و دانشمندی در قیامت اند. طبیعی است که تلاش بیشتر و کامل تر، به دستیابی به مقامات بالاتر و شایسته تر خواهد انجامید.

علاّمه مجلسی رحمه الله در توضیح این حدیث، نوشته است: «حفظ»، مراتبی متفاوت داشته و هر یک از مراتب نیز اجر و ثوابی مخصوص به خود دارد.

اوّلین مرتبه حفظ، به یاد سپردن یا نگاشتن الفاظ حدیث و انتقال آن به نسل های آینده است.

مرتبه دوم از حفظ، فهم روایت، آگاهی از ظرافت های موجود در آن، تفکر در دقایق آن و استنباط معارف و احکام از آن است.

مرتبه سوم که بالاترین مراتب حفظ است، عمل به روایت و تأثیر پذیرفتن از ارشادهای آن است.[۶]

به نظر می رسد تأثیر ذکر شده بر حفظ چهل حدیث، با مجموع معنای دوم و سوم مطرح شده در سخن علاّمه مجلسی رحمه الله تناسب بیشتری دارد؛ زیرا او را در قیامت، دین شناس و دانشمند، معرّفی می کند و این ویژگی کسانی است که به ظرافت های موجود در روایت، آگاهی یافته و بدان عمل کرده اند. در فرهنگ روایی ما، عالم بی عمل، عالِم شمرده نمی شود.

[۱]. ر. ک: الأربعون حدیثاً، شیخ بهایی: ص ۶۶.

[۲]. ر.ک: بحار الأنوار: ج ۲ ص ۱۵۶.

[۳]. ر. ک: الأربعون حدیثاً، شیخ بهایی: ص ۶۶.

[۴]. ر. ک: الأربعین النوویة: ص ۱۶ ـ ۱۷.

[۵]. ر. ک: شرح اُصول کافی، مصطفوی: ج ۱ ص ۶۲.

[۶]. ر. ک: بحار الأنوار: ج ۲ ص ۱۵۶ ـ ۱۵۷.