آداب ایجابی نقل حدیث

اموری مانند اخلاص، طهارت، بیان سند و منبع، تلفظ صحیح، نقل دقیق و عمل به روایت، آداب ایجابی نقل حدیث شمرده می شوند که شایسته است راوی حدیث، آنها را رعایت کند.

1. اخلاص

حدیث، سخن خدای متعال و پیامبر خدا(ص) است. نقل این سخنان برای جلب رضایت خدا، معنا و مفهوم ویژه می یابد و اگر کسی برای انگیزه های مادّی به نقل حدیث بپردازد، از پاداش الهی، باز خواهد ماند، چه این که تبلیغ دین و نقل حدیث، خود یک عبادت است و ارزش هر عبادت، به میزان اخلاصی است که در آن عمل بروز پیدا می کند. بنابر این، نقل مخلصانه روایت، از آداب نقل حدیث است.

چنانچه فردی این عمل خدا پسندانه، یعنی روایتگری را برای پسندِ مردم و دستیابی به حُطام دنیا انجام دهد، نهایت آنچه نصیبش می شود، همان متاع بی ارزش دنیاست. این در حالی است که در آموزه های امام صادق(ع) آمده است:

کسی که حدیث را برای رسیدن به منافع دنیا بخواهد، برای وی در آخرت، نصیب [و پاداشی] نخواهد بود و اگر کسی حدیث را برای دستیابی به پادش آخرت بخواهد، خداوند، خیر دنیا و آخرت را به او خواهد بخشید. [۱]

2. طهارت

انجام دادن هر عمل عبادی، با داشتن طهارت، نقش مؤثری در کمال و آثار و برکات آن دارد ؛ و از این رو، سزاوار است محدّثان و حدیث پژوهان هنگام نقل روایات معصومان، طاهر و با وضو باشند. امام صادق(ع)، همواره در نقل روایات نبوی به این عمل، پای بند بودند. مالک بن انس، از محدّثان اهل سنّت که معاصر آن امام بوده، می گوید:

ندیدم که جعفر بن محمد(ع) جز در حال طهارت، از پیامبر خدا(ص) حدیث نقل کند. [۲]

3. بیان سند و منبع

هر سخن، گوینده ای دارد. فاصله زمانی، سبب می شود یک سخن از سوی افراد متعدّد به دیگران منتقل شود. یکی از آداب مهمّ نقل حدیث، چگونگی نسبت دادن آن به پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) است. از این رو، محدّثان، باید نام راویان پیشین و گویندگان حدیث را بیان کنند؛ چرا که همه این گویندگان در انتقال درست یا نادرست سخن اصلی، مؤثّر هستند. دقّت هر کدام، سبب می شود که همه آنچه در سخن اصلی بوده، حتّی به چند نسل بعد نیز به خوبی منتقل شود. از سوی دیگر، همواره کسانی بوده اند که به عمد یا غیر عمد، در این انتقال، ایجاد خلل کرده اند. آنها با انگیزه های مختلف، متنِ سخن اصلی را دگرگون می ساختند. بنا بر این، ذکر سند، می تواند به مخاطب این آگاهی را بدهد که منبع روایت و مصدر آن، چه کسانی بوده اند. در این صورت، اگر اصل روایت، دارای مشکلاتی باشد، گوینده آخر، مقصّر نیست و او تنها روایتگر روایتی است که راویان پیشین گفته اند و وی با بیان اسامی ایشان، امکان تحقیق و راستی آزمایی را به مخاطب می دهد.

شیخ کلینی رحمه الله در کتاب الکافی، با سند متّصل خود از امام علی(ع) روایت کرده است که:

هنگامی که حدیثی را نقل می کنید، آن را به کسی که آن را روایت کرده، نسبت دهید که اگر درست باشد، به سود شماست و اگر دروغ باشد، به زیان راوی است. [۳]

بنا بر این، برای رعایت احتیاط، شایسته است تا همواره حدیث پژوهان، منبع روایت را بیان کنند. در گزارشی، امام صادق(ع)، اصحاب خویش را از «کذب مُفتَرِع» پرهیز دادند. آنان، معنای این اصطلاح را جویا شدند و امام(ع)، روایت بدون ذکر نام گوینده را «کذب مُفتَرِع[۴]» خواندند.[۵]

4. تلفّظ صحیح

یکی دیگر از آداب حدیث خوانی، تلفّظ صحیح واژگان روایت است. پیامبر خدا(ص)و خاندان مطهّرش، در شمار فصیح ترین شیوا سخنان عرب بوده اند. ایشان با انتخاب واژگانی جامع، دقیق و بدون نقص، به تبیین مباحث و انتقال معانی مبادرت می ورزیدند، به گونه ای که پذیرش سخنان ایشان برای کسی که از عقل سلیم و طبع لطیف بهره مند بود، به راحتی میسّر می شد.[۶]

بنا بر آنچه گذشت، بر راویان اخبار و حدیث پژوهان، شایسته و بایسته است تا متون روایی را با اِعراب صحیح و قرائت دقیق، بخوانند. اگر راوی، روایت را اشتباه و با اِعراب نادرست بخواند، نه تنها به فصاحت روایت اهل بیت(ع) خلل وارد ساخته، بلکه سبب می شود مقصود صحیح گوینده نیز به مخاطب، منتقل نشود. قرائت اشتباه احادیث، لطمه ای جدّی به جایگاه حدیث و اهل بیت(ع)است.

همچنین لازم است راویان، ضمن آشکار ساختن حرکات و سکنات کلمات، به تبیین معانی واژگان روایات نیز بپردازند. امام صادق(ع) به این نکته مهم، این گونه اشاره می فرماید:

حدیث [و سخن] ما را روشن [و بی غلط] بیان کنید ؛ زیرا ما مردمی شیوا گوییم. [۷]

5. نقل دقیق

یکی دیگر از آداب نشر حدیث، دقّت در نقل بدون کم و کاست است. راوی، اگر چه در نقل به معنا مجاز است، ولی باید دقّت کند تا در انتقال روایات، نه چیزی به سخن معصوم بیفزاید و نه از آن بکاهد. بر روایات راویان دقیق، همواره بیش از دیگر راویان توجّه شده است.

پیامبر خدا(ص) و اهل بیت ایشان، همگی در گفتار خویش، دقیق بودند و حکیمانه در استخدام واژگان می کوشیدند. بنابر این، محدّث باید با زبان عربی و ادبیات عرب به صورت کامل، آشنا باشد و با احتیاط فراوان در نقل واژگان حدیث، رعایت امانتداری را بنمایند.

بهترین راوی، کسی است که روایت را همان گونه که شنیده، گزارش کند. در این صورت، وی مشمول دعای خیر پیامبر(ص)[۸]و به تعبیر امام صادق(ع)، مصداق آیه شریف«الَّذِینَ یسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ»[۹]خواهد بود.[۱۰]

6. عمل کردن به روایت

نقل روایت، سبب نمی شود که راوی، در شمارِ عالمان دینی قرار گیرد. بنا بر آموزه های روایی، تنها راوی ای عالم شمرده می شود که به روایتی که خود از اهل بیت(ع) نقل کرده عمل کند، زیرا عمل کردن به آن نشانه باور و ایمان راوی به صحت آن است. ناگفته پیداست که چنین فردی که به علم خویش عمل می کند، در اعتبار بخشی به روایت خویش و ایجاد اطمینان در مخاطب نیز مؤثّر است. در غیر این صورت، او تنها به سانِ بلندگویی است که خبری را به دیگران منتقل ساخته و ارزش فراتری ندارد. بنا بر این، چنین فردی نمی تواند راوی عالم و دانشمند باشد؛ بلکه او بیشتر در شمارِ افراد دون پایه، سفیه،[۱۱]نابخرد[۱۲]و از کسانی است که بویی از بهشت را درک نمی کنند.[۱۳]در سخنان ارزشمند پیامبر(ص)، بسیار تأکید شده که تنها راوی احادیث نباشید، بلکه به روایت خویش، عمل کنید. ایشان، عمل به روایت را شرط عالم بودن دانسته است:

رعایت کنندگان دانش باشید، نه روایتگران آن. گاه آن که روایت نکرده، رعایت می کند و آن که رعایت نکرده، روایت می کند. هرگز دانشمند نخواهید بود تا آن که به آنچه می دانید، عامل باشید. [۱۴]

[۱]. ر. ک: ح ۲۸۳.

[۲]. ر. ک: ح ۳۰۰.

[۳]. ر. ک: ح ۲۹۶.

[۴]. برای توضیح این واژه، ر. ک: ص ۲۸۳ پانوشت ح ۲۹۸.

[۵]. ر. ک: ح ۲۹۸.

[۶]. شرح الکافی، ملاّ صالح مازندرانی: ج ۲ ص ۲۷۱.

[۷]. ر. ک: ح ۲۹۴.

[۸]. ر. ک: ح ۲۸۸.

[۹]. «آن بندگان من که به سخن گوش فرامی دهند و بهترین آن را پیروی می کنند» زمر: آیه ۱۸.

[۱۰]. ر. ک: ح ۲۹۲.

[۱۱]. ر. ک: ح ۳۰۱.

[۱۲]. ر. ک: الکافی: ج ۱ ص ۴۹ ح ۶.

[۱۳]. ر. ک: ح ۳۰۳.

[۱۴]. ر. ک: ح ۳۰۲.