بر حجّيت مفهوم شرط دلالت دارند و قائلان ^۱به مفهوم شرط مي‌گويند: شرط در صورتي مفهوم دارد که براي تعليق حکم بر شرط، فايده‌اي غير از انتفاي حکم به انتفاي شرط نباشد. در آن آياتي که شيخ حر ذکر کرده، غير از انتفاي حکم به انتفاي شرط، فوائد ديگري براي شرط وجود دارد. لذا در گفته قائلان به مفهوم، تنافي‌اي وجود ندارد. ^۲ پس اگر شرط، علّت منحصري براي ثبوت جزا داشته باشد، اين شرط مفهوم دارد و با انتفاي شرط، انتفاء مشروط لازم مي‌آيد و اگر علّت منحصري نداشته باشد، وقتي شرط منتفي بشود، حکم موجود در جزا نفي نمي‌شود. آناني که مي‌گويند شرط مفهوم دارد، قائل‌اند كه شرط، علّت منحصري براي جزا و حکم است و آناني که منکر حجّيت مفهوم شرط اند، قبول ندارند كه شرط، علّت منحصري براي جزا و حکم است. ^۳

مفهوم وصف

وصف يا صفت در مانند: «في الغنم السائمة زکاة»، اگر مفهوم داشته باشد، معناي جمله اين است غنمي که معلوفه است، زکات ندارد، و اگر مفهوم نداشته باشد، نفي زکات از معلوفه نمي‌کند و در باره آن ساکت است. اخباريان از قبيل: محمّدامين استرآبادي، ^۴فاضل توني، ^۵ شيخ حرّ عاملي ^۶ و شيخ يوسف بحراني ^۷ قائل اند كه وصف، مفهوم ندارد و من کسي از اخباريان را غير از سيّد نعمة الله جزايري نديدم كه قائل به مفهوم براي وصف باشد. بله از ظاهر کلام علاّمه مجلسي ^۸ استفاده مي‌شود كه صفت، مفهوم دارد؛ وليکن او هم اخباريِ صرف نيست.

حالي که آيات و رواياتي، ما را از عمل کردن به ظن نهي مي‌کنند و يکي از مصاديق آنها اين مورد است. ^۱
در مقابل، شيخ يوسف بحراني مي‌گويد: من چيزي در نصوص نديدم كه اقتضا کند مفهوم، حجّيت دارد، غير از مفهوم شرط که پاره‌اي از روايات بر حجّيت آن دلالت دارد:
1. از امام صادق عليه السلام در باره تفسير آيه(بَلْ فَعَلَهُ کبِيرُهُمْ هَذَا فَسْئلُوهُمْ إِن کانُواْ ينطِقُونَ)^۲ روايت شده كه فرمود: «نه بُت بزرگ چنين کاري را انجام داده، و نه حضرت ابراهيم دروغ گفته است». به امام عرض شد: چگونه؟ حضرت فرمود: «ابراهيم گفت: بزرگ بت‌ها اينها را شکسته، اگر حرف مي‌زند، و اگر حرف نمي‌زند، بزرگ بت‌ها اين کار را نکرده است» که حضرت، از مفهوم شرط استفاده کرده است.
2. شيخ طوسي روايتي را در نفْر (کوچ کردن) از مِنا در ايّام تشريق از امام صادق عليه السلام نقل مي‌کند، كه در آن چنين استدلال شده كه خداوند عزّوجلّ مي‌فرمايد: (فَمَن تَعَجَّلَ فِي يوْمَينِ فَلاَ إِثْمَ عَلَيهِ) ^۳و اگر خداوند به اين جمله اکتفا کرده بود و جمله(فمن تأخّر فلا اثم عليه)را نگفته بود، احدي در روز دوم تشريق ـ که روز دوازدهم ذي الحجّه است ـ نمي‌ماند و براي كوچ، تعجيل مي‌کرد ^۴ و از جمله شرطيه مي‌فهميد كه اگر تعجيل نکند، گناهکار است. و نيز روايات ديگري را که بر مفهوم داشتن جمله شرطيه دلالت دارند. ^۵
وي بعد اضافه مي‌کند: تعجّب مي‌کنم از شيخ حرّ عاملي که در انکار حجّيت مفهوم شرط، مبالغه و به جمله‌اي از آيات قرآن استدلال کرده، با اين ‌که اين روايات،