مِّن رَّبِّهِمُ الْهُدَي؛ ¹ جز گمان و خواهش‌هاي نفساني پيروي نمي‌کنند، در حالي که هدايت از سوي پروردگارشان براي آنان آمده است) ²و آيات ديگر و رواياتي که ما را از پيروي كردن از ظن و رأي، نهي مي‌کنند. ³
اخباريان در اين بحث، به رواياتي در عدم اعتبار علم کلام و مذمّت متکلّمان استدلال کرده‌اند که برخي از آنها را بيان مي‌کنيم:
1. در روايتي امام صادق عليه السلام مي‌فرمايد:
يهلک أهل الکلام و ينجو المسلمون. ⁴
اهل کلام، هلاک مي‌شوند و آنها كه تسليم شوند، نجات مي‌يابند.
چون متکلّمان، با عقل‌هاي ناقص خود، قواعد و مقدّماتي را تأسيس کرده‌اند که بيشتر علم کلام به آنها بر مي‌گردد و مطالب ديگر به آنها سنجيده مي‌شود، بدين روي، امام عليه السلام فرمود كه آنان به هلاکت مي‌رسند. ⁵
2. محمّد بن عيسي مي‌گويد: علي بن هلال در نامه‌اي به موسي بن جعفر عليه السلام نوشت: مردم از کلام در دين نهي شده‌اند؛ ولي افرادي از دوستان شما که اهل کلام هستند، اين نهي را تأويل برده‌اند، که اين نهي، اشخاصي را شامل مي‌شود که در علم کلام تخصّص ندارند؛ ولي آناني که خوب حرف مي‌زنند، از آنها نهي نشده است. آيا اين تأويل، درست است؟ امام عليه السلام در جواب نوشت:
المحسن و غير المحسن لا يتکلّم فانّ إثمه أکبر من نفعه.
آن ‌که تخصّص دارد [و خوب حرف مي‌زند] و آن ‌که نمي‌تواند، وارد کلام نشود؛ زيرا گناه کلام، از نفعش بيشتر است. ⁶

دو. فرقه «معتزله» که به عقل، بيشتر از نقلْ تمسّک مي‌کردند، و وقتي نقل، با عقل مخالف بود، عقل را مقدّم مي‌داشتند و نقل را تأويل مي‌بردند. اين دو دسته، هميشه در حال نزاع بودند و برتريِ هر يک بر ديگري، گاهي بستگي به اين داشت که حکومت، مروّج کدام دسته باشد. ¹
اهل حديث، عقايد خود را با ادلّه علم کلام، تثبيت و تصحيح نمي‌کردند؛ چرا که غرض از کلام را فقط خاموش كردن دشمن و الزام معاند مي‌دانستند؛ بلکه علم کلام را اصلاً علم نمي‌دانستند و منکر عقل و رسالت او بودند. لذا از شافعي نقل شده كه چنانچه کسي وصيت کند كه کتب علميِ خود را بعد از مرگش به شخصي بدهند، کتب کلامي او داخل در وصيت نمي‌شود؛ زيرا که کلام، علم نيست.
علم دين، فقه است و تفسير و حديث هر که خوانَد غير از اين، گردد خبيث
آنان به شدّت با عقل‌گرايان به مخالفت برخواستند. احمد بن حنبل و ابو يوسف، به اين افراد، نسبت زنديق مي‌دادند و حتّي منع مي‌کردند از اين كه پشت سر کسي که در علم کلام فرو رفته، نماز بخوانند، گرچه تکلّم به حق کند. ²اين دو انديشه، در ميان اصحاب ائمّه عليهم السلام هم وجود داشت ـ كه ما در مباحث فصل اوّل، در باره آنان سخن گفتيم ـ .
به هر روي، همان طوري که از نگاه اخباريان به علم منطق روشن شد، آنان علم کلام را داخل در علوم نظري مي‌دانند که امکان خطا در آن وجود دارد. لذا اخباريان، اعتماد بر اين دانش را ـ که مبتني بر منطق و حجتّ‌هاي عقلي باشد ـ نادرست مي‌دانند و عقيده دارند كه ائمّه عليهم السلام، ما را از علم کلامي که مبني بر افکار عقليه است نهي کرده‌اند، و امر فرموده‌اند كه فنّ کلام را از آنان اخذ کنيم. ³
شيخ حرّ عاملي، اين نكته را بديهي مي‌داند که همه يا بيشتر ادلّه علم کلام، ظنّي و ناتمام‌اند و آيات محکم و رواياتي داريم که ما را از عمل کردن به ظنّ و رأي و عقول ناقص و ناتمام، نهي کرده‌اند، مانند: (إِن يتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَ مَا تَهْوَي الاَْنفُسُ وَ لَقَدْ جَآءَهُم