از ديگر سو، هرچند نمي‌توان انکار کرد که تا سده پنجم، گرايش اصحاب حديث، غالب بوده است؛ ولي از تفاوت اخباريان کهن با اخباريان متأخّر نيز نبايد غافل بود. مهم‌ترين وجه تفاوت‌ آنها، مربوط به اقتضائات مراحل تکامل فقه است. اين که فقهاي اماميه تا پايان غيبت صغرا، کمتر به سراغ روش‌هاي عقلي رفته‌اند و به کاوش‌هاي اجتهادي پرداخته‌اند، از آن روست که ‌نيازي به اجتهاد نداشته‌اند. آنان به طور حضوري و يا با واسطه اصحاب، وظايف خود را از امامان مي‌پرسيدند و به آن عمل مي‌کردند. پس از آن نيز سال‌ها طول کشيد تا نيازهاي جديد پديد آمد و سؤالاتي مطرح شد که پاسخش در آثار منقول از ائمه، به تصريح نيامده بود.
به همين جهت، ناتواني شيوه اصحاب حديث آشکار شد و نگاه‌ها به شيوه اجتهاد و استفاده از عقل چرخيد. در چنين بستر مناسبي بود که مفيد و شاگردانش توانستند مکتب حديث‌گرايان کهن را تقريباً از ميان ببرند؛ چنان که تا نيمه دوم قرن ششم، جز اندکي از هواداران، کسي از اخباريان باقي نمانده بود. ^۱پس اين سخن شيخ حرّ عاملي را نيز نمي‌توان پذيرفت که مي‌گويد: «شيعيان تا اواخر قرن هفتم به اخبار عمل مي‌کردند». ^۲
پس براي ردّ مباني و رويکردهاي اخباري، نمي‌توان ارتباط آن را با مکتب اصحاب حديث در سده‌هاي نخست، انکار کرد؛ چراکه در مجموع، اين که اخباريان شيوه خود را تداوم شيوه متقدّمان مي‌‌دانند، ادعاي درستي است. آنان همان شيوه کهن را بازخواني کردند؛ ولي مگر هر آنچه کهن باشد، درست است؟ و اگر درست باشد، از کجا معلوم مناسب هر زماني است؟ آيا اخباريگري افراطي، آزمودنِ آزموده‌ها نيست؟ با توجه به توضيحاتي که در فرآيند پيدايش علم اصول و انزواي اصحاب حديث گذشت، مي‌‌توان در يافت که گرايش افراطي به حديث، از آن رو به کنج فراموشي خزيد که در بوته نقدي به وسعت همه افکار عالمان امامي، ناتواني‌اش به اثبات رسيد و معلوم شد که براي درد امروز، درماني ندارد. به گفته محدّث

نويسندگان و پژوهشگران اخباري، در اين باره به خطا افتاده‌اند. براي نمونه، اين ادّعاي محمد امين استرآبادي ‌که ائمه عليهم السلام اصحاب خود را «از فنّ کلام و از فنّ اصول فقه که از روي انظار عقليه تدوين شده، نهي کرده بودند»، ^۱دچار همين خطاست که او حکم مخصوص به زمان يا فرد خاصّي را تعميم داده است. يکي از متکلّمان زبردست و سرشناس در ميان اصحاب امام صادق عليه السلام، محمّد بن علي بن نعمان، ملقّب به مؤمن طاق بود. در عظمت او همين بس که گاهي به دستور صريح امام، با فرد خاصّي به مناظره مي‌‌پرداخت ^۲و مناظرات وي با عامّه، امام صادق را خوش‌حال مي‌کرد و مخالفين را ناراحت. ^۳اما يکي از گزارش‌هاي شايان توجه در باره وي، خاطره ابو خالد کابلي است که مي‌گويد:
ابو جعفر صاحب طاق را در روضه پيغمبر ديدم که عدّه‌اي اطرافش را گرفته‌اند. آنان از او سؤال مي‌کنند و وي پاسخ مي‌داد. به او نزديک شدم و گفتم: «امام صادق عليه السلام ما را از کلام، نهي کرده است». پرسيد: «آيا به تو امر کرده که اين سخن را به من بگويي؟». گفتم: «نه؛ ولي مرا از آن نهي کرده است». گفت: «دستوري را که به تو داده، اطاعت کن».
پس از آن، من خدمت امام رسيدم و سخناني را که بين من و صاحب طاق ردّ و بدل شده بود، به آگاهي ايشان رساندم. امام صادق عليه السلام لبخندي زد و فرمود: «اي ابو خالد! صاحب طاق وقتي با مردم سخن مي‌گويد، [چنان برتر از آنان است که گويي] پرواز مي‌کند و ادلّه آنان را باطل مي‌نمايد و آنان را شکست مي‌دهد؛ ولي اگر مردم با تو رو به رو شوند، نمي‌تواني آنان را شکست دهي». ^۴
اين گونه اخبار نشان مي‌‌دهد که اصحاب ائمه، به راستي در يک رتبه نبوده‌اند و نمي‌توان در باره همه آنان يکسان داوري کرد.