استادان و راويان

وي علاوه بر امام سجّاد، امام باقر و امام صادق عليهم السلام، از اَعمش، فُضيل بن عمر، ابو اسحاق هَمْداني، سعيد بن مسيب، زُراره، انس بن مالک و حکم بن عُتَيبه روايت کرده است و کساني چون: شُعْبه، ادريس بن يزيد اَوْدي، سفيان بن عُيينه، ابو الفرج، ابو ‌ايوب، ابو جميله، ابن‌ ابي عُمَير و جميل‌ بن دُرّاج از او روايت کرده‌اند.

روايات و آثار

ابان، نزد بسياري از دانشمندان معروف زمان خود و بويژه امام صادق عليه السلام ـ که گفته مي‌شود از ايشان نزديک به سي هزار حديث شنيده ـ ، ^۱ شاگردي کرده است. از کتاب‌هاي
ابان، مي‌توان به: کتاب الفضائل، کتاب صفّين، کتاب القرائة و يک اصل اشاره کرد که در کتاب‌هاي فهرست‌نگاري از آنها ياد شده است. از ابان، حدود صد روايت در کتب اهل سنّت نقل شده است، با اين حال، بخاري از ابان، روايتي نقل نکرده است. ^۲ ابن نديم، ^۳ نجاشي، ^۴ و شيخ طوسي، ^۵ از شماري از آثار ابان ياد کرده‌اند. ابن‌عدي نيز در الکامل، از اخبار و آثار او ذکري به ميان آورده و معتقد است که درباره روايت وي ضعفي نرسيده و او صالح‌ الرّوايه است. ^۶
از مشهورترين کتاب‌هاي ابان، کتاب القرائة است که نجاشي و شيخ از آن ياد کرده‌اند و احتمالاً همان کتاب القرائات ذکر شده ابن‌نديم است. ^۷ شيعيان، معتقدند که اين کتاب، نخستين تأليف در علم قرائت به شمار مي‌رود. بنا بر اين، وي را ـ که از اهل کوفه و شيعيان امام زين العابدين عليه السلام است ـ ، بايد اوّلين مدوّن در علم قرائت دانست. ابان همچنين، کتابي در غريب القرآن داشته است. ^۸
از کتاب وي درباره تفسير نيز بر مي‌آيد که وي در دانش تفسير هم استاد بوده است. ^۹ اين کتاب، تفسير غريب القرآن نام دارد که احتمالاً همان کتاب معاني القرآن ياد شده ابن‌نديم است. شيخ طوسي مي‌گويد :
ابان، کتاب تفسير غريب القرآن را با شواهدي از شعر عربي توضيح مي‌دهد. نقل‌هايي از ابان درباره‌ کلمات گوناگون قرآن در دست است که مي‌تواند از همان کتاب باشد. ^۱۰
نجاشي مي‌گويد:
محمّد بن عبد الرّحمان، کتاب تفسير ابان و کتاب ابو رواق عطية بن حرث و محمّد بن سائب را جمع کرد و از مجموع آنها کتابي فراهم آورد. مسلم و چهار تن ديگر از اصحاب مسانيد (يعني: ابن‌ماجه، ابوداوود، ترمذي و نسايي) از او نقل کرده‌اند. در اين روايات، عِکْرِمه، حکم بن عُتَيبه، شُعْبه و ابن مبارک از او نقل مي‌کنند. ^۱۱
سنّ ابان هنگام وفات، درست مشخص نيست؛ ولي با توجّه به اين که وي از امام زين العابدين عليه السلام نيز حديث شنيده است ^۱۲ و رجاليان شيعه، وي را در اصحاب آن حضرت ذکر کرده‌اند، ^۱۳ بايد گفت که وي در حدود سال هشتاد هجري (سال ولادت امام صادق عليه السلام) نوجواني با قابليت سماع بود. بنا بر اين، سنّ وي هنگام وفات (141 ق) در حدود 74 سال بوده است. ^۱۴
ابان را مي‌توان سرآغاز شکل‌گيري دوران اوج مکتب حديثي شيعيان کوفه دانست. وي تعريفي خاص از شيعه ارائه داد و امام را رهبر ديني مي‌دانست. او مي‌گويد:
شيعه، کسي است که وقتي مردم در گفتار پيامبر صلي الله عليه و آله اختلاف پيدا کنند، سخن علي عليه السلام را بپذيرد و وقتي در گفتار علي عليه السلام اختلاف پيدا کنند، سخن جعفر بن محمّد عليه السلام را قبول کند. ^۱۵

ويژگي‌هاي علمي و وثاقت

ابان را شيعه و اهل سنّت، توثيق کرده‌اند. اغلب رجاليان اهل سنّت، وي را موثّق و راستگو دانسته‌اند، گرچه تشيعِ وي را ـ که در راويان کوفي معروف است ـ ياد‌آور شده‌اند. ^۱ ابان، دانشمندي است که در همه رشته‌هاي علوم اسلامي، از قبيل: قرائت، فقه، لغت، نحو و ... سِمَت استادي داشت و نماينده شيعيان آن زمان به شمار مي‌رفت. دانشمندان اهل سنّت نيز روايات ابان را پذيرفته‌اند و اذعان دارند که وي اهل غلو نبود و در دين، بدعتي ايجاد نکرد؛ زيرا متعرّض شيخين نمي‌شد؛ بلکه تنها علي عليه السلام را برتر از آن دو مي‌دانست. ^۲
شماري از نقل‌ها بر آن است که ابان، در مسجد جامع کوفه مي‌نشست و مردم ـ که بسياري از آنها غير شيعي بودند ـ ، در مسائل ديني به او مراجعه مي‌کردند. ^۳ وي از سوي امام صادق عليه السلام بسيار مورد احترام بود. محمّد بن ابان مي‌گويد:
با پدرم نزد امام صادق عليه السلام رفتيم. وقتي امام عليه السلام پدرم را ديد، مصافحه و معانقه کرد و خوش آمد گفت. آن گاه بي‌درنگ دستور داد فرشي انداختند و از پدرم چيزهايي پرسيد. ^۴
کشّي از جميل نقل مي‌کند که: وقتي خبر وفات ابان به امام صادق عليه السلام رسيد، آن حضرت فرمود:
به خدا قسم، مرگ اَبان، قلبم را به درد آورد!
وي در يکي از سفرهاي حج و نيز در سفر به کوفه، ^۵ همراه امام صادق عليه السلام بوده است. ابان از استادان قرائت بود و اغلب مترجمان، او را قاري يا مقري خوانده‌اند. قرائت ابان، طبق گفته نجاشي و شيخ، قرائتي خاص بود که بخش‌هايي از آن در منابع، باقي مانده است؛ از جمله ابن جني در المحتسب و نُحاس در اعراب القرآن، پاره‌اي از اين اختلاف‌ها را يادآور شده‌اند. ^۶ ابو‌نعيم از وي با عنوان «غاية من الغايات» ياد مي‌کند و سفيان بن عُيينه (م 198 ق) ـ‌که شاگرد او بود‌ ـ وي را به فصاحت و بلاغت مي‌ستود. ^۷ وي قرآن را نزد چهار استاد از جمله عمويش و عاصم فراگرفت. فَسَوي در المعرفة و التاريخ نقل مي‌کند:
يکي از اُمراي بلندپايه دولت، بر گروهي گذشت که اَبان در ميان آنان بود. همه برخاستند؛ ولي ابان برنخاست. وقتي دليلش را پرسيدند، گفت: «نخواستم قرآن را ذليل کنم! روشن است که مجلس آنان مجلس قرائت قرآن بوده است». ^۸
وي همچنين در ادبيات عرب، تخصّص داشت و از دانشمندان اين علم به شمار مي‌رفت. استادي وي در زبان عرب، از اخباري به دست مي‌آيد که در منابع ادبي آمده و حکايت از شنيده‌هاي وي از اعراب بدوي دارد که معيار زبان عربي فصيح بودند؛ حکاياتي که اغلب، اَصْمَعي از ابان نقل مي‌کند. ^۹ استادي وي در نحو را بسياري از شرح‌حال‌نويسان از جمله ابن عدي ^۱۰ يادآور شده‌اند. در اين نقل، ابان، سفيان بن عُيينه را به تلفّظ صحيح يک واژه راهنمايي مي‌کند. کشّي، داستاني آورده که امام صادق عليه السلام وي را به مناظره با مردي از شام در بحثي درباره‌ عربي فرمان داد و ابان، در اين رقابتْ پيروز به در آمد. ^۱۱