روايات و آثار

نام ابن فَضّال، حدّاقل در 297 مورد از اسناد روايات قرار دارد. ^۱ تأليفات ابن فضّال عبارت‌اند از: التّفسير، الابتداء و المبتدأ (مربوط به توحيد و نبوّت)، البشارات، اصفياء أمير المؤمنين عليه السلام، الطب، الصلاة، الرجال (که گويا در عصر نجاشى، معروف و شايد در اختيار او بوده است)، الزهد، الملاحم، الديات، الردّ على الغالية، النوادر، شواهد من کتاب الله، الزيارات، الناسخ و المنسوخ و المتعة (کتابي که قمي‌ها از فرزندش، از امام رضا عليه السلام روايت مي‌کنند و در آن جاي تأمّل است). ^۲

14. ابو محمّد حمّاد بن عيسى بن عبيده جُهَني (م 207 يا 208 ق)

حمّاد بن عيسي، از اصحاب امامان صادق، کاظم، رضا و جواد عليهم السلام است؛ ولي به تصديق علماى رجال، او از اين بزرگواران، جز در مواردى محدود، نقل روايت ندارد.
در اين مورد، نجاشى مي‌نويسد:
از حمّاد، روايتى از امام رضا و امام جواد عليهما السلام به ثبت نرسيده است. در مورد امام صادق عليه السلام نيز با آن که حمّاد، معاصر آن حضرت بوده، ولى بيشتر روايت‌هاي خود را با واسطه عبد الله بن مُغَيره و عبد الله بن سَنان از آن بزرگوار نقل کرده است. ^۳
خود حمّاد مي‌گويد:
من و عبّاد بن صهيب بصرى، دويست حديث از ابو عبد الله صادق عليه السلام شنيديم. عبّاد همه را به خاطر سپرد و براى ديگران بازگو مى‌کرد؛ امّا من، تنها هفتاد حديث را به خاطر سپردم؛ لکن بعدها به پنجاه حديث آن ترديد کردم و هم اينک، به نقل بيست حديث که به درستي آن از امام صادق عليه السلام اطمينان دارم، بسنده مي‌کنم. ^۴
نجاشى درباره او مى‌نويسد:
وکان ثقة فى حديثه صدوقاً. ^۵
شيخ طوسى نيز حمّاد را ثقه مي‌داند. ^۶

ويژگي‌هاي علمي و مذهب

اين راوى، مکانت والايى نزد دانشمندان حديث و رجال دارد. شيخ طوسى درباره وى مي‌گويد:
او نخستْ فَطَحى‌مذهب بود؛ ولي در زمان فوتش، به امامت امام کاظم عليه السلام رجوع کرد و از امام رضا عليه السلام نقل مي‌کرد و از نزديکان حضرت به شمار مي‌رفت. وي مردى جليل القدر، عظيم المنزله و در حديث و رواياتش، ثقه بود. ^۱
نجاشي نيز نظير همين سخنان را درباره او دارد. ^۲ بنى فضّال، از خاندان‌هاى علمى شيعه است که محدّثان فراوانى را به جامعه ارزانى داشته است؛ امّا اينان پس از امام صادق عليه السلام به امامت عبد الله افطح، فرزند آن حضرت، اعتقاد پيدا کردند. ايشان افرادى ثقه بودند. از اين رو، جمعى به امام حسن عسکري عليه السلام گفتند که انبوهى از کتاب‌هاى رجالي‌اي که خاندان بني فضّال نوشته‌اند، در منازل ما وجود دارد. تکليف ما در مورد آنها چيست؟ فرمود:
خذوا (بـ)ما رووا و ذروا ما رأوا؛ ^۳
به روايات آنان عمل کنيد؛ ولى اعتقادات آنها را کنار بگذاريد.
کشّى، از بعضى نقل مى‌کند که به جاى حسن بن محبوب، حسن بن على بن فضّال را از اصحاب اجماع برشمرده‌اند. ^۴