ب ـ بناي شهر کوفه پس از اسلام

به نوشته مورّخان، کوفه در سال هفده ^۱ يا هجده ^۲ هجري، به صورت شهر درآمد. طبري در تاريخ خود، در حوادث سال هفده، داستان را به چند صورت نقل کرده است. فشرده آنها اين که پس از پيروزى مسلمانان در نبرد قادسيه در سال چهاردهم هجرى، و تصرّف شهر مدائن يا تيسفون (پايتخت ساسانيان)، خليفه دوم، به سعد بن ابى وقّاص (فرمانده سپاه اسلام در عراق)، دستور داد تا در آن جا بماند. پس از مدّتي، مردم احساس نمودند که آب و هواي اين شهر، آنان را دگرگون ساخته است و نتوانستند با محلّ جديد سکونت خود ـ که داراى آب و هوايى مرطوب، ناسالم و متعفّن بود ـ خو بگيرند. آنها به دليل در اختيار داشتن گلّه ها و رمه ها و بويژه شترهايى که از جزيرة العرب با خود آورده بودند، بايد جايى را پيدا مى کردند که هم داراى محيطى خشک، اِستپى و صحرايى باشد و هم از موقعيت کشاورزي مناسبى برخوردار باشد.
سعد بن ابى وقّاص، پس از مکاتبه با خليفه دوم و منعکس کردن مشکلات ناشى از حضور مسلمانان در مدائن، طبق دستور وى، به دنبال جايى بود تا براي زندگى اعراب و شترهايشان مناسب باشد. ^۳ سلمان فارسى، به دليل ايرانى بودن و آشنايى با منطقه، به همراه حُذيفة بن اليمان، مأمور پيدا کردن چنين مکانى شدند. آنها در طول رود فرات حرکت کردند و پس از بررسى چند منطقه (مثل شهر انبار)، مکان نسبتاً مرتفعى را در کنار ساحل غربى رود فرات و نزديک شهر باستانى حيره، انتخاب نمودند. به دنبال آن نيز، سعد بن ابى وقّاص، به نيروهاى تحت امر خود دستور داد تا همگى به اين منطقه کوچ کرده، در آن جا چادر بزنند و ساکن شوند. نزول در کوفه، يک سال و دو ماه پس از فتح مدائن و در سال چهارم خلافت عمر (در محرّم سال هفده هجري) بود. ^۴
درباره سال نزول مسلمانان در بصره و کوفه، ميان مورّخان، اختلاف وجود دارد؛ ^۵ امّا به نظر مي‌رسد که طبري در لفظ «سنة و شهران (يک سال و دو ماه)»، پس از فتح مدائن، مرتکب خطا شده است؛ زيرا به نقل خود وي، تصرّف شهر مدائن در سال چهارم رخ داده است. احتمال ديگر، اين است که تصحيفي در لفظ «سنة» اتّفاق افتاده و درستِ آن، «سنتان» بوده است.
سعد بن ابي وقّاص، نخست، محلّ مسجد را تعيين کرد و به توصيه عمر، مسجدي به گنجايش رزمنده‌هاي مسلمان (يعني ظرفيت چهل هزار نفر) ساخت. برخي از مسلمانان، در همان مدائن ماندند؛ ولي اکثريت، به اين شهر جديد مهاجرت کردند. پس از آن، دهقاني ايراني به نام «روزبه»، پسر بزرگمهر، مهندسي خانه سعد را بر عهده گرفت که بعدها به صورت قصر و بيت‌ المال درآمد. بناي مسجد جامع نيز به دست همين فرد ساخته شده است. ^۶
بلاذري، گزارشي آورده است که پيش از مسجد کوفه، مسجدي در مدائن ساخته شده بود. ^۷ سپس افراد ديگري از قبايل مختلف، به ساختن خانه‌هاي خود پرداختند. بنا بر اين، بنيان شهر کوفه در سال هفده هجرى، به دستور خليفه دوم، به دست سعد بن ابى وقّاص، و به منظور برپايى يک پادگان نظامى براى پيگيرى هر چه بيشتر فتوحات اسلامى در داخل کشور ايران پى ريزى شد.
در وجه تسميه کوفه، اختلاف نموده‌اند. برخي آن را به معناي تجمّع و اجتماع گرفته‌اند (تکوّف الرمل: تجمّع) و بعضي آن را به معناي ريگ، ريگ سرخ، ريگ مدوّر، يا سرزمين ريگزار و شني دانسته‌اند؛ به اين علّت که محلّ انتخاب شده، در قطعه زمين دايره واري که در آن، ريگ و گل و شن درهم آميخته و خاک آن سرخ‌رنگ بود، قرار داشت. عرب، به چنين زمينى «کوفانا» مى گويد. اين نام به تدريج، به کوفه تغيير يافت. ^۸
جمعي هم بر اين باور‌ند که اصل آن، قبل از اسلام، «کوفان» بوده است. هشام بن محمّدکلبى (از اوّلين جغرافى‌نويسان مسلمان) در اين باره چنين مى گويد:
نام کوفه، از تپّه کوچکى به نام «کوفان» ـ که در وسط آن شهر واقع بود ـ ، گرفته شده و به قول بعضى، کوفان به معناى بلا و شر است. ^۹
مُتَنَبّي هم در اشعار خود، از کوفه، به نام «کوفة الجُند» ^۱۰ ياد مي‌کند، که تقريباً به معناي «پادگان ارتش» است.
تعيين تعداد دقيق اوّلين مهاجران و قبايل حاضر در کوفه، بسيار مشکل است. ياقوت حموى درباره جمعيت و ساختمان کوفه مى گويد:
عمربن خطّاب، به سعد بن ابى وقّاص دستور داد که مسجد جامع کوفه را به نحوى طرّاحى کند که گنجايش چهل هزار نفر سربازى را که بايد در آن جا مستقر شوند، داشته باشد. ^۱۱
بنا بر اين مى توان چنين نتيجه گيرى کرد که کوفه در آغاز تأسيس، حدود چهل هزار سرباز داشته است که با توجّه به اين که بسيارى از اين سربازان، زن و فرزند خود را نيز همراه داشته اند، مى توانيم به جمعيتى در حدود صدهزار نفر در زمان تأسيس، دست پيدا کنيم که رقم معقولى به نظر مى رسد.
کوفه پس از تأسيس، به علّت آب و هواى خوش و نزديکى به رود فرات و ايران، و وضعيت اقتصادى نيکويى که از راه غنايم و خراج سرزمين‌هاى فتح شده کسب نموده بود، پذيراى سيل مهاجرت اقوام و گروه‌هاى مختلف از سرتاسر مملکت وسيع اسلامى آن روز
گرديد. اين مهاجرت‌ها بخصوص در سال 36 ق ـ که امام على عليه السلام، اين شهر را پايتخت کشور اسلامى قرار داد ـ ، شدّت بيشترى پيدا کرد، به گونه اى که تنها تعداد سپاهيان کوفىِ آن امام را در جنگ صفّين (37 ق) بالغ بر 65 هزار نفر ذکر کرده اند ^۱۲ که با در نظر گرفتن خانواده آنان و نيز افرادى که در جنگ شرکت نکرده اند، به راحتى مى توان به رقم صد و پنجاه هزار نفر دست يافت.
بعد از صلح امام حسن عليه السلام در سال چهل هجرى، بعضى از ياران امام، به عنوان اعتراض به اين عمل، سخن از وجود سپاه صد هزار نفرى اهل کوفه به ميان مى آوردند. ^۱۳ از سال پنجاه هجرى که زياد بن ابيه، از طرف معاويه، عهده دار امارت کوفه شد، با توجّه به فراوانى شيعيان على عليه السلام در کوفه، دست به انتقال عظيم نيروى انسانى از کوفه به شام، خراسان و نقاط ديگر زد. در اين موقع، جمعيت کوفه، به صد و چهل هزار نفر کاهش يافت که شامل شصت هزار جنگجو و هشتاد هزار نفر خانواده هاى آنان مى شد. ^۱۴
بيشتر جمعيت کوفه را مى توان به دو بخش عرب و موالي تقسيم نمود. بخش اندکي نيز يهوديان و نصارا بودند. بخشي از عرب‌هاى ساکن کوفه را قبايلى تشکيل مى دادند که با آغاز فتوحات اسلامى در ايران، از شبه جزيره عربستان، به قصد شرکت در جنگ، به سمت عراق کوچ کردند و سرانجام پس از پايان فتوحات، در کوفه و بصره مسکن گزيدند. عرب‌هايي که به شهر جديد کوفه وارد شدند، از اعراب جنوب و حدود بيست هزار نفر بودند: دوازده‌هزار يماني و هشت‌هزار نِزاري، چنان‌که اين روايت شَعْبي بر آن تصريح مي‌کند که:
ما اهل يمن را دوازده هزار نفر، شمارش کرديم، حال آن که نزاريان، هشت هزار نفر بودند. ^۱۵
قبايل يمني، زودتر در کوفه ساکن شدند و عبارت بودند از: قُضاعه، غَسّان، بُجَيله، خَثعَم، کندَه، حَضَرَ مَوْت، اَزْد، مِذحَج، حِمير، هَمْدان، نَخَع؛ امّا قبايل عدناني (نزاري) ساکن در کوفه، از دو خانواده تشکيل مي‌شدند: تَميم و بنو عصر.