2. محمّد بن سنان زاهري (م 220 ق)

محمّد بن سنان زاهري، شاگرد معروف مفضّل بن عمر است که فضل‌ بن شاذان، ابن عقده، شيخ مفيد، نجاشي، ابن غضائري و شيخ طوسي، او را ضعيف دانسته‌اند و راهي براي توثيق و اعتماد به روايات او نيست. ^۱ همچنين، بيشتر رواياتى که از مفضّل روايت شده، از طريق اين راوي است. تنها در کتب اربعه شيعه، 797 بار، نام محمّد بن سنان تکرار شده است. وي علاوه بر مفضّل، امام رضا عليه السلام و امام جواد عليه السلام، از راويان بسياري روايت کرده است. ^۲

برخي ديگر از راويان مفوّضه

اصطلاح غُلات در کتاب‌هاي رجال و روايي براي مفوّضه نيز به کار رفته است؛ امّا اين گروه همچنان در داخل مذهب تشيع باقي ماندند و به اصطلاح، غُلات درون‌گروهي بودند. آنان در تعبيرهاي رجالي، با الفاظي چون: «أهل الارتفاع في مذهبه»، «في حديثه ارتفاع»، «مرتفع القول» يا «فيه غلوّ و ترفّع» ممتاز شده‌اند. اين تعبيرها نشان از بلندپروازي و تندروي در مقام ائمّه عليهم السلام دارد؛ ولي به مرحله الوهيت براي ائمّه عليهم السلام نرسيده‌اند. گاه به صراحت غُلات از مفوّضه، تميز داده شده و در کنار هم به کار رفته‌اند: در روايتي آمده است:
الغلاة کفّار و المفوضة مشرکون.^۳
شيخ مفيد نيز در اوائل المقالات، در بحث علم غيب نداشتن امام مي‌نويسد:
و علي قولي هذا جماعة أهل الامامة إلّا من شذّ عنهم من المفوّضة و من انتمي إليهم من الغلاة. ^۴
اين ويژگي، موضعِ درونِ‌گروهي بودن مفوّضه را در برابر جدايي کامل غُلات نشان مي‌دهد.
برخي از راوياني که بدين سبب تضعيف شده‌اند، عبارت‌اند از:
عبد الله بن سالم صيرفي؛ عبد الله بن بحر كوفي؛ ^۵ عبد الرحمان بن احمد بن نهيک سمري؛ ^۶ يوسف بن يعقوب جُعفي؛ ^۷ خَيبَري بن علي طحان كوفي؛ ^۸ جعفر بن محمّد بن مالک بن عيسى بن سابور كوفي. ^۹

1.معجم رجال الحديث، ج۱۷، ص۱۶۹.

2.همان، ص۱۴۸.

3.عيون أخبار الرضا عليه السلام ، ج۱، ص۲۱۶.

4.اوائل المقالات، ص۶۷ .

5.رجال ابن غضائري، ص۷۵، ش۸۵ و ۸۶ .

6.همان، ص۷۹، ش۸۴.

7.همان، ص۱۰۲، ش۱۵۶.

8.رجال النجاشي، ص۱۵۴، ش۴۰۸.

9.خلاصة الأقوال، ص۳۳۰.

مکتب حديثي شيعه در کوفه (تا پايان قرن سوّم هجري)

204

استادان و راويان

مفضّل، از امام صادق عليه السلام، امام کاظم عليه السلام، ابو ايوب عطّار، اسماعيل بن ابي فُدَيک ، ابو حمزه ثُمالي، جابر بن يزيد جُعفي، يونس بن ظَبْيان و خَيبَري بن طحان روايت مي‌کند. از او کساني چون: ابن سنان، ابراهيم بن خلف اَنْماطي، اسحاق بن عيسى، عبد الرحمان بن کثير، عثمان بن عيسى، عمر بن اَبان کَلْبي، قاسم بن ربيع، محمّد بن سنان، مُعلّى بن خنيس، منصور بن يونس، موسى صيقل و خَيبَري روايت کرده‌اند. ^۱
نام مفضّل جُعفي در 106 مورد از روايات قرار گرفته است. مفضّل، آثاري از خود به يادگار گذاشت که برخي تا امروز نيز باقي مانده‌اند: ما افترض الله على الجوارح من الايمان يا الايمان و الاسلام (که به گفته نجاشي، راويان اين کتاب، آن را گوناگون نقل کرده‌اند)، يوم و ليلة، فکر (معروف به توحيد مفضّل يا کتاب في بدء الخلق و الحثّ على الاعتبار)، وصية المفضل، علل الشرايع، الاهليلجة، الهفت و الأظلة، ما يکون عند ظهور المهدي، دعاء سمات يا شبّور. ^۲

1.معجم رجال الحديث، ج ۱۹، ص۳۱۵.

2.همان، ص۳۱۷؛ ميراث مکتوب شيعه، ص۳۹۷ ـ ۴۰۰.