ج ـ وضعيت شهري کوفه

مهم‌ترين رود کوفه، «فرات» است که ريشه ديگر آب‌هاست و کشت‌ها از اين رود آبياري مي‌شوند. از ديگر آب‌هاي کوفه، نهر «سورا» است که بر فراتْ عمود است و نهر «کوثي» که اوّلين رود جدا شده از فرات است و همچنين نهرهاي اَبا، بردان، غدير و... . ^۱ خندق کوفه در شمال شرقي، و نهر «بني سليم»، در جنوب شرقي آن قرار داشت که از آب آن براي مزارع و حمّام‌ها استفاده مي‌شد. منصور دوانيقي نيز کوفيان را به کشيدن خندقي گرداگرد کوفه، وادار کرد که از فرات سيراب مي‌شد. ^۲
از ويژگي‌هاي شهري کوفه، «جبّانه» است. جبّانه، فضاي باز اطراف و ميانه قبايل بوده که غالباً محلّ دفن مردگان آنان نيز بوده است. ^۳ گاه اين فضاهاي باز، ميدان مناسبي براي فعّاليت‌هاي سياسي ـ اجتماعي، ايراد سخنراني، گردآوري نيروي رزمنده، تمرين و مسابقه مي‌شده است. بسياري از جنگ‌هاي داخلي در کوفه نيز در اطراف جبّانه‌ها رخ مي‌داده است، مثلاً ابن زياد براي دستگير کردن حُجر بن عَدي، قبايل مختلف کوفه را در اطراف جبّانه‌ها مستقر کرد. ^۴
به غير از مسجد جامع کوفه ـ که در وسط شهر قرار داشت و مهم‌ترين مسجد کوفه به شمار مي‌رفت ـ ، مساجد بسيار ديگري نيز وجود داشتند که برخي از آنها عبارت‌اند از: مسجد عبد القيس ـ که همان «مسجد سهله» است ـ ، مسجد صَعصَعة بن صوحان، مسجد زيد بن صوحان، مسجد احمس، مسجد بارق، مسجد جُذَيمه، مسجد خالد، مسجد سمّاک، مسجد اشعث، مسجد الموالي و مسجد الحمراء. ^۵
در غرب کوفه، فضاي بازي به نام «کَناسه» بود که محلّ زباله‌هاي بني ‌اسد به شمار مي‌رفت. اين محل، به مرور زمان، مرکز رفت و آمد کاروان‌ها، و تدريجاً تبديل به يک محلّ حسّاس و مهمّ تجارتي گرديد. کناسه در کوفه، مانند «مربد» در بصره بود و در دروازه غربي
کوفه قرار داشت و تجارت با ديگر بلاد عربي، از آن جا انجام مي‌شد و محلّي براي بارگيري و حمل کالاها به شمار مي‌رفت. در گوشه‌اي از کناسه، بازار ستوران قرار داشت که چوبداران (گلّه‌فروشان) در آن جا حيواناتي از قبيل: اسب، الاغ و شتر را معامله مي‌کردند. بردگان نيز در اين محل فروخته مي‌شدند. ^۶
مهم‌ترين قبايل اطراف کوفه را عَبَس، ضَبّه و تميم تشکيل مي‌دادند که بعدها به عنوان مرکز اصلي قبايل اهل سنّت درآمد. در همين محل، زيد بن علي عليه السلام را چهار سال بر تنه درختي به دار آويختند. ^۷
مهم‌ترين راه‌هاي ارتباطي کوفه به ديگر شهرها عبارت‌اند از: يک راه به بغداد (شمال شرقي)، يک راه به نَخيله و از آن جا به کربلا (شمال غربي)، يک راه به نجف و از آن جا به شامات (غرب)، دو راه به شهر باستاني حيره (جنوب و جنوب غربي)، يک راه به شهر باستاني خَوَرنَق و از آن جا به واسط، قادسيه، بصره و مکّه (جنوب غربي). براقي در تاريخ الکوفة، فاصله کوفه تا منازل مختلف را بيان کرده است. ^۸