پنج. کتاب‌هاي مسائل حديثي
به دليل دسترسي نداشتن بسياري از راويان به ائمّه عليهم السلام (بخصوص پس از شهادت امام صادق عليه السلام)، راويان پرسش‌هاي خود را به صورت مکتوب نزد ائمّه عليهم السلام مي‌فرستادند و جواب مي‌گرفتند و بدين ترتيب کتب «مسائل»، پديد آمد.
يکي از محقّقان معاصر در مقاله‌اي، 54 کتاب مسائل را برشمرده است که به ترتيب ائمّه عليهم السلام، آمار آن چنين است: از امام باقر و امام صادق عليهما السلام، هفت مورد؛ از امام کاظم عليه السلام، پنج مورد؛ از امام رضا عليه السلام، بيست و يک مورد؛ از امام جواد عليه السلام، يک مورد؛ از امام هادي عليه السلام، هفت مورد؛ از امام حسن عسکري عليه السلام، سه مورد؛ از امام عصر عليه السلام، يک مورد؛ بدون ذکر امام، هشت مورد.
بر اساس اين بررسي، از هر راوي، تنها يک کتاب مسائل گزارش شده و تراکم اين کتب در عصر امام رضا عليه السلام و دوران امام هادي عليه السلام بيشتر است. ۱ البته همه اين کتاب‌ها در کتب رجال، نيامده‌اند و مؤلّف، برخي از آنها را از کتب حديثي جستجو کرده است. با اين حال، سهم راويان کوفي، 21 کتاب و بدين ترتيب است:
محمّد بن قيس بجلي، ۲ مسائلي از امام باقر عليه السلام داشت. محمّد بن مسلم الأربع مائة مسألة في أبواب الحلال والحرام از امام باقر و امام صادق عليهما السلام که ۳ با تعبير «عن أحدهما»، داشته است.
حمّاد بن عيسي جُهَني، ۴ عبيد الله بن علي حلبي ۵ و ابو جعفر محمّد بن حسين بن ابي الخطّاب زَيات هَمْداني (م 262 ق) ۶ کتاب‌هاي خود را با پرسش‌هايي که از امام صادق عليه السلام به عمل آورده بودند، نگاشتند. حسن بن علي بن يقطين ۷ و صفوان بن يحيي، ۸ از امام کاظم عليه السلام کتاب مسائل داشتند.
احمد بن محمّد بن ابي نصر بَزَنطي، محمّد بن ابي عُمَير، ۹ حسن بن جَهْم بن بُکَير، ۱۰ حسن بن علي وشّاء، ۱۱ احمد بن عمر بن حلّال، ۱۲ صباح بن نصر هندي، ۱۳ معاوية بن سعيد ۱۴ و محمّد بن سنان زاهري، ۱۵ از امام رضا عليه السلام کتاب مسائل داشتند.
يعقوب بن اسحاق سِکّيت، مسائلي از امام جواد عليه السلام داشت. ۱۶ ايوب بن نوح بن درّاج ۱۷ و داوود بن مافِنّه صِرمي ۱۸ نيز مسائلي نزد امام هادي عليه السلام فرستادند. محمّد بن سليمان بن حسن ابو طاهر زُراري (237ـ 301 ق) ۱۹ مسائلي نزد امام حسن عسکري عليه السلام فرستاده بود.
و سرانجام، حسين بن مهران سَکوني، ۲۰ و محمّد بن فضيل بن کثير صيرفي اَزْدي ۲۱ نيز دو کتاب مسائل داشتند. بنا بر اين، مجموع اين کتاب‌ها به 24 مورد مي‌رسد.
1.«کتب مسائل در نگارش‌هاي حديثي با تأکيد بر مسائل علي بن جعفر»، احسان سُرخه‌اي، فصل‌نامه علوم حديث، سال دهم، پاييز و زمستان ۱۳۸۴، شماره سوم و چهارم، ص۳۸.
2.راوي کوفي ثقه (همان، ش۸۸۱).
3.همان، ش۸۸۲.
4.همان، ش۳۷۰.
5.معالم العلماء، ص ۱۷۹، ش ۱۰۷۱.
6.راوي جليل، عظيم القدر، ثقه و کثير الروايه (رجال النجاشي، ش۸۹۷) .
7.همان، ص۴۵، ش۹۱.
8.الفهرست، طوسي، ش۳۵۶.
9.«کتب مسائل در نگارش‌هاي حديثي با تأکيد بر مسائل علي بن جعفر»، ص۳۵ و ۳۶ (اين دو مورد يافت نشد).
10.الفهرست، طوسي، ش۱۶۳.
11.رجال النجاشي، ش۸۰ .
12.همان، ش۲۴۸.
13.اين مسائل را ريان بن شبيب گرد آورده بود (همان، ش ۵۳۹).
14.رجال النجاشي، ش۱۰۹۴.
15.همان، ش۸۸۸ .
16.همان، ش۱۲۱۴.
17.الفهرست، طوسي، ش۵۹؛ اين راوي عظيم المنزلة، کثيرالعبادة، و ثقه در روايات، وکيل امام هادي و عسکري عليهما السلام، و قاضي کوفه بود (رجال النجاشي، ش۲۵۴).
18.همان، ش۴۲۵.
19.وي ثقه و عين معرفي شده است (همان، ش۹۳۷).
20.همان، ش۱۲۷.
21.همان، ش۹۹۵.
