ج ـ مکتوبات به‌يادگار مانده از کوفيان

هدف ما در اين بخش، ذکر کتاب‌هايي خواهد بود که در دوران‌هاي بعد، با تصريح به نام کتاب، همراه با نام نويسنده، از آنها نقل شده است؛ همانند کاري که اِتان کُلبرگ درباره کتاب‌هاي ابن طاووس انجام داده است. البته اين کار براي کتاب‌هاي راويان کوفي سه قرن نخست هجري، براساس تصريح مؤلّفان کتاب‌هاي متقدّم انجام مي‌پذيرد.
ناگفته نماند که دکتر سيد حسين مدرّسي، در کتاب ميراث مکتوب شيعه براساس طرقي که فهرست‌نگاران متقدّم شيعه به کتاب‌ها مي‌دهند، چنين احتمال داده است:
اگر روايتي با همان اسناد که در کتاب‌شناسي‌هاي قديم شيعي براي دفاتر حديثي اصحاب ائمّه عليهم السلام آمده، روايت شده و يا دست‌کم به همان راوي اعلي که فهرست‌ها به عنوان راوي کتاب از مؤلّف معرفي مي‌کنند، استناد داده شده باشد، به احتمال زياد، از همان اثر مکتوب متقدّم سرچشمه گرفته است. همين مطلب در مواردي که شمار زيادي روايت از يک مؤلّف متقدّم، به سند واحد نقل شود و نيز در مواردي که از يک مؤلّف، هم‌زمان، با چندين سند که همواره يکسان‌اند، نقل شود، صادق است. ^۱
البته همان‌گونه که مؤلّف اشاره کرده، اين احتمالْ بسيار قوي است و مي‌توان شواهد بسياري براي آن آورد. براي نمونه، شيخ صدوق پس از نقل روايتي مي‌نويسد:
اين روايت را در نسخه خودم به همين شکل يافتم و در نسخه ديگري به اين صورت: «......» و معناي هر دو نزديک است. ^۲
اين نقل، به خوبي نشان مي‌دهد که علاوه بر نقل روايت از کتاب‌ها، نسخه‌هاي مختلف از يک کتاب نيز در دسترس مؤلّفان متقدّم حديث بوده و از روي آنها مي‌نوشته‌اند. شيخ مفيد نيز در نقد روايتي از محمّد بن يعقوب بن شعيب مي‌نويسد:
محمّد، نمي‌تواند اين حديث را از پدرش نقل کرده باشد؛ زيرا يعقوب بن شعيب، اصلي دارد که همه روايات خود را از امام صادق عليه السلام، در آن گرد آورده است. پس اگر اين روايت از روايات يعقوب بن شعيب بود، آن را در اصل خود مي‌آورد و نبودن حديث مذکور در اصل يعقوب، دليل بر ساختگي بودن حديث است. ^۳
با اين حال، تصريح مؤلّفان به نام کتاب‌ها در استناد روايات به صاحبان آن، اطمينان بيشتري به همراه دارد و هدف ما در اين جا بررسي اين گونه کتاب‌هاست. اين کتاب‌ها، مربوط به راويان کوفي سه قرن نخست هجري است؛ با اين حال، در چند مورد انگشت‌شمار، از راوياني که نيمه اوّل سده چهارم را درک کرده‌اند نيز ياد شده است. ترتيب کتاب‌ها بر اساس آخرين زمان تقريبي است که کتاب در دسترس دانشمندان (بر مبناي سال وفات) بوده و از آن نقل کرده، يا آن را وصف نموده‌‌اند. اگر صحّت مطالب کتابي، مورد ترديد واقع شده (مانند مقتل ابو مخنف)، زمان نقل از آن، آخرين کتابي خواهد بود که مطالب کتاب از آن نقل شده است.

2. کتاب‌هاي طبّي و طبيعيات

در اين زمينه، کوفيان، شانزده کتاب دارند، از جمله: الطب، از محمّد بن احمد بجلي؛ خلق السماوات، از ابراهيم نَهْمي؛ النجوم، از احمد بن محمّد بن عاصمي؛ اللباس، از حسن بن محمّد بن سماعه؛ دو کتاب با عنوان اللؤلؤة از محمّد بن عيسي بن عبيد و محمّد بن حسين زَيات؛ الأواني، از محمّد بن علي بن تمام؛ أجزاء الخيل، از هشام کلبي؛ الطير، النبات، الوحش، الارضين و الجبال و الاودية، از يعقوب بن اسحاق سِکّيت.

نتيجه بررسي

آمار زير از شمارش کتاب‌هاي ياد شده به دست مي‌آيد:
مجموع کل کتاب‌ها: 920 مورد (که با احتساب تکراري‌ها در حدود نهصد مورد فرض مي‌شود)؛
کتاب‌هاي مربوط به تفسير و علوم قرآني: 31 مورد؛
کتاب‌هاي مربوط به حديث و علوم آن: 410 مورد؛
کتاب‌هاي تاريخي: 154 مورد؛
کتاب‌هاي فقهي: 159 مورد؛
کتب اخلاق و دعا: 33 مورد؛
کتاب‌هاي عقايد و فرق: 120 مورد؛
کتاب‌هاي ادبيات: نُه مورد؛
کتاب‌هاي طبّي و طبيعيات: شانزده مورد.
بايد توجّه داشت که بيشترين مورد در کتاب‌هاي حديثي، از آنِ عناوين «له کتاب» است که عموماً کتب حديثي فرض مي‌شود؛ امّا نکته‌اي که حائز اهميت است، توجّه کوفيان، به نگارش کتاب‌هاي تاريخي است که شامل 154 مورد مي‌شود و اين امر، با توجّه به ريشه‌هاي تاريخ‌نگاري در کوفه و جنگ‌ها و قيام‌هاي فراوان آن، طبيعي مي‌نمايد. اين اهتمام، اغلب مربوط به حوادث عراق است؛ امّا چنانچه ديديم، در مورد تاريخ اماماني که در عراق نبودند، کتاب‌هاي چنداني نوشته نشده است.
همچنين، اهتمام راويان کوفي به برخي از شاخه‌هاي کلام، همچون مبحث مثالب و نقض و ردّ ديگر عقايد، درخور توجّه است و در اين حوزه، چندين کتاب تأليف شده است. آنها به مبحث غيبت و فتنه‌هاي آخر الزمان نيز اهتمام ويژه‌اي داشتند. البته اين امر، ريشه در مسائل فرقه‌اي و اتّفاقات سرزمين عراق دارد؛ عراقي که درباره آن، به تنهايي 38 کتابْ تأليف کرده بودند.