کوفه، از مهم‌ترين مراکز علمي جهان اسلام در سده‌هاي اوّليه آن است. علومي چون: قرآن، فقه، ادبيات، و ... همه در کوفه پي‌گيري مي‌شده و اين شهر، از قطب‌هاي علوم اسلامي در آن زمانْ به شمار مي‌رفته است. کوفه، از شهرهايي است که از همان قرن نخست هجري، صحابه بزرگ و دانشمندان زيادي را در خود جاي داد. بسياري از صحابه پيامبر صلي الله عليه و آله ـ که سيصد نفر از آنها اصحاب شجره، و هفتاد نفر ديگر آنها از اصحاب بدر بودند ـ در کوفه ساکن شدند. ^۱
ابن سعد و خليفة بن خياط در کتاب‌هاي الطبقات الکبري و طبقات خليفة، راويان مشهور کوفي را نام برده‌اند. ابن سعد، صحابه و تابعيان کوفه را در نه طبقه، و خليفه در يازده طبقه، جاي داده است. اهميت و فراواني راويان کوفي به حدّي است که ابن سعد، يکي از هشت مجلّد کتاب خود را (جلد ششم) ويژه کوفيان قرار داده است، حال آن که مثلاً تابعيان مدينه، و همه صحابه و تابعيان مکّه و طائف و يمن و يمامه و بحرين، در يک مجلّد (جلد پنجم)، و همه صحابه و تابعيان بصره و شام و مصر و خراسان و ديگر شهرهاي اسلامي نيز در يک مجلّد (جلد هفتم) قرار گرفته‌اند. خليفه نيز به دليل اهمّيت کوفيان، طبقات آنها را بلافاصله پس از مدنيان ذکر مي‌کند.

الف ـ حديث کوفه در عصر صحابه

بيشترين دانشمندان تابعي کوفه، شاگردان علي عليه السلام و ابن مسعود هستند و ابن سعد، اين افراد را در چند طبقه مفصّل، نام برده است. طبق آمار به دست آمده از طبقات ابن سعد، بيشترين تابعيان کوفي، در مرتبه نخست از راويان علي عليه السلام و در مرتبه بعد از اصحاب ابن مسعود هستند.
ابن سعد در طبقه نخست از طبقات الکوفيين ـ که بيشترين راوي را شامل مي‌شود ـ ، ^۲ از نُه طبقه ^۳ براي تابعيان کوفه ياد مي‌کند که در اين ميان، راويان امير مؤمنان عليه السلام، ابن مسعود، و عمر بن خطّاب، هر کدام در پنج طبقه قرار مي‌گيرند، و راويان از بقيه صحابه، تنها دو طبقه را شامل مي‌شوند.
آمار زير، نتيجه بررسي اين افراد است:
راويان از علي عليه السلام: 194 نفر؛
راويان از ابن مسعود: 144 نفر؛
راويان از عمر بن خطّاب: 108 نفر.
به نظر مي‌رسد که طول عمر بيشتر امير مؤمنان عليه السلام نسبت به دو صحابي ديگر، باعث شده است که راويان آن حضرت، حتّي از ابن مسعود ـ که بيشترين نقش را در شکل‌گيري تفکّرات اهل سنّت کوفيان داشته ـ ، بيشتر باشند. شايان ذکر است که امير مؤمنان عليه السلام اغلب عمر مبارک خويش را در مدينه گذرانده‌ و تنها در زمان خلافت ـ حدود چهار سال و نيم ـ در کوفه بوده‌ است، و در اين مدّت نيز بيشتر به جنگ‌هاي داخلي و نظام بخشيدن به امور حکومتي مسلمانان مشغول بوده‌ است؛ ولي با اين حال، بيشترين سخنان و خطبه‌هايي که از ايشان باقي مانده، از همين زمان است. بسياري از فتاوا و احکام فقهي صادر شده از ايشان نيز از اين دوران و ناظر به مردم کوفه است. ^۴
در روايتي، زُراره از امام باقر عليه السلام روش امير المؤمنين عليه السلام را در تدريس چنين بيان مي‌کند:
هر روز پس از نماز صبح تا طلوع آفتاب، در حال تعقيبات نماز بود و هنگامي که آفتاب سر مي‌زد، مردم، بر گرد ايشان مي‌نشستند و امام، فقه و قرآن تدريس مي‌کرد. اين کلاس، زمان مشخّصي داشت و هنگامي که وقت مقرّر تمام مي‌شد، امام، درس را به پايان مي‌رساند. ^۵
از ادامه اين روايت به خوبي پيداست که اين روش، در کوفه پيگيري مي‌شده است. همچنين ديلمي در إرشاد القلوب نقل مي‌کند که امام علي عليه السلام هرگاه از نبرد باز ‌‌مي‌گشت، کلاس‌هاي درس را برپا مي‌کرد و به آموزش مسلمانان مي‌پرداخت. ^۶