بيست. کتاب «الهفت و الأظلّة» منسوب به مفضّل بن عمر

رجاليان، از اين کتاب نام نبرده‌اند و تا آن جا که به نظر مي‌رسد، هيچ محدّثي نيز به صراحت از آن روايت نکرده است. با اين حال، اين کتاب، مورد احترام فرقه نُصَيري است و چندين بار در بيروت، چاپ شده است. اين کتاب، مجموعه‌اي از درس‌هاي امام صادق عليه السلام به مفضّل است و نوعي شرح باطن‌گرايانه را از هستي و برخي از اصول دين ارائه مي‌دهد. ^۱
از چاپ‌هاي آن، يکي چاپ عارف تامر، به سال 1960 م و ديگري چاپ مصطفي غالب، به سال 1964 م در بيروت: دار الاندلس است. در چاپي که دکتر مصطفي غالب از آن انجام داد، عنوان الهفت الشريف را به او داد. کتاب با حمد و درود بر اهل بيت عليهم السلام آغاز مي‌شود، سپس به علم باطن و يکساني باطن و ظاهر مي‌پردازد. روشن نيست که اين سخنان از کيست و حتّي نام خود مفضّل بن عمر در اسناد آمده است (با اين توصيف: وهو أصل کلّ رواية باطنة). کتاب، 67 باب دارد و هر باب، با عبارت «في معرفة» آغاز مي‌شود. باب اوّل کتاب به اين صورت آغاز مي‌شود: «قال المفضّل: قرأت علي أبي عبد الله عليه السلام ... ». در هر مسئله‌اي مفضّل مي‌پرسد و امام پاسخ مي‌دهد. همه روايات، بدون سند نقل شده‌اند. باور به مسخ و ترکيب‌هاي مسخ‌شده از نکاتي است که فراوان در اين کتاب يافت مي‌شود.
برخي، اين کتاب را ساختگي و مکذوب و براي نشر، غلو شناسانده و اعتقاد به روايات آن را روا ندانسته‌اند. ^۲

بيست و يک. کتاب «الأصنام» هشام کلبي (م 204 ق)

اين کتاب در طول تاريخ اسلام، توجّه بسياري از دانشمندان را به خود معطوف کرده است. ياقوت حموي (م 626ق) نسخه‌اي از آن را ـ که به خطّ ابو منصور جواليقي، از خطّ محمّد بن عباس بن فرات به اسناد از کلبي بود ـ ، ^۳ به دست آورد و قسمت عمده آن را در معجم البلدان نقل کرد. بعدها عبد القاهر بن عمر بغدادي (1030ـ 1093 ق) تقريباً تمام آن را در خزانة ا?دب گنجانيد. ^۴
اين کتاب، در دسترس زبيدي (م 1205 ق) نيز بود و از آن در تاج العروس نقل کرده است؛ ^۵ امّا نسخه کتاب در دو سده اخير گم شد و سال‌ها خاورشناسان در گنجينه‌هاي اروپا و شهرهاي مشرق‌زمين به دنبال آن بودند، ولي اين کوشش‌ها به جايي نرسيد.
خاورشناس آلماني، ولهاوزن، کتابي در مورد بت‌پرستي تازيان نوشت. ديگر هموطن وي، نولدکه نيز، همواره در آرزوي يافتن اين کتاب بود؛ امّا سرانجام احمد زکي، به اين گمشده دست يافت و آن را به صورت منقّح و مصحّح در سال 1914 م، انتشار داد. ^۶

نوزده. کتاب سليم بن قيس

اين اثر، کهن‌ترين کتاب شيعي است که تاکنون باقي مانده و از نمونه‌هاي بسيار نادر روزگار اُمويان است. نقل‌هايي از اين کتاب، از همان سده‌هاي نخستين در کتاب‌هاي شيعي برجاي مانده و تا دوران ما ادامه يافته است. ^۱ زبان کتاب، زبان ملاحم است که برخي از حوادث قرن اوّل اسلامي را از نگاه شيعه، در قالب پيشگويي‌هايي از پيامبر صلي الله عليه و آله و امام علي عليه السلام وصف مي‌کند. هسته اصلي کتاب يقيناً از دوره هشام بن عبد الملک (حکومت 105ـ 125 ق) و مربوط به سال‌هاي پاياني حکومت اوست.
امّا پيشگويي‌هاي موجود در کتاب، در دوره‌هاي بعدي، با افزايش کلمات يا جملاتي ديگر به روز شده‌اند. ^۲ از جمله اين اضافات، عبارتي است که بيان مي‌کند خداوند، نظري بر زمين افکند و پس از علي عليه السلام، دوازده نفر از فرزندان پيامبر صلي الله عليه و آله را برگزيد تا از برگزيدگان امّت در هر نسلي باشند. پردازنده اين عبارت، توجّه نداشت که وقتي نام امام علي عليه السلام بر آن رقم، افزوده شود، عدد امامان، به سيزده مي‌رسد و همين امر، موجب طعن در کتاب مي‌شود. ^۳
اين اثر، به زبان قابل فهم عامّه نوشته شده و ظرافت‌هاي کلامي در آن وجود ندارد؛ ويژگي‌‌اي که مربوط به شيعيان کوفي در اواخر دوره اُموي است. همچنين کتاب مذکور، اشاره به مواضع اُمويان درباره برخي از مسائل مطروح در آن روزگار دارد. ^۴
به هر حال، کتاب موجود، اشکالات محتوايي زيادي دارد که برخي از آنها توسّط محقّقان معاصر، بررسي شده‌اند. ^۵ اين کتاب، چند بار به صورت عربي يا ترجمه فارسي چاپ شده است. ^۶