بيست و نه. کتاب «الجعفريات» ابو على محمّد بن محمّد بن اشعث کوفى (زنده در 350)

اين کتاب، در دسترس بسياري از علما و فقيهان پيش از محدّث نوري بوده است و از آن روايت کرده‌اند که نام برخي از آنها مي‌آيد:
ابن عدي (277ـ 365 ق) که معاصر ابن اشعث بود، کتاب را ديده بود و آن را نسخه‌اي داراي نزديک به هزار حديث از موسى بن اسماعيل بن موسى بن جعفر بن محمّد، از پدرش، از جدّش، از پدرانش توصيف مي‌کند. وي اکثر روايات را ناشناخته خوانده است. وقتي ماجرا را براي حسين بن علي حسنى علوي (شيخ اهل بيت در مصر)، بازگو کرد، پاسخ شنيد که اين موسى، چهل سال در مدينه بود و هرگز نگفت که روايتي از پدر يا ديگران در اختيار دارد. ابن عدي، رواياتي در اثبات سخنان خود از نسخه کتاب آورده است. ^۱ سهمي نيز از دارقطني نقل مي‌کند که برساختن اين کتاب (يعني العلويات)، نشانه‌اي از آيات خداست. ^۲
راوندي (م 571) در النوادر، ^۳ ابن طاووس (م 664 ق) در فلاح السائل، جمال الاُسبوع و اقبال الأعمال، از آن نقل کرده‌اند. جعفر که در عنوان آمده، همان جعفر الصادق عليه السلام است، که در همه اسانيد از وى ياد شده است. اين کتاب، با عنوان الأشعثيات (به نام راوي) معروف است. عنوان کتاب، رواية الابناء عن الآباء من آل رسول الله (يا من اهل البيت) در فلاح السائل (به جاى انبياء، ابناء بخوانيد) و جمال الاُسبوع آمده است. اين کتاب، در سال 314 ق،
به وسيله ابن اشعث از واسطه قبل از خود، موسى بن اسماعيل (نوه امام کاظم عليه السلام) روايت شده است.
اين تأليف، مشتمل بر ابواب مختلف فقه اماميه است و فهرست کتاب، توسّط نجاشي و شيخ طوسي در الفهرست آمده است. ابن طاووس، معتقد است که اين کتاب،‌ شامل هزار روايت با اسناد واحد، از امام کاظم عليه السلام به ائمّه پيشين و از آنها به امام على عليه السلام است. در برخى روايات، امام على عليه السلام از پيامبر خدا صلي الله عليه و آله نقل مى‌کند. نسخه ابن طاووس بايد چند جزء داشته باشد. وى در جمال السبوع از الجزء العاشر نقل مى‌کند. ^۴
توصيف علّامه حلّي از کتاب، در اجازه خود به بني زهره، همانند وصف ابن طاووس (شامل هزار روايت با اسناد واحد) است. محدّث نوري، جمعي ديگر از راويان کتاب را نام برده است.
طبرسي (ق 7 ق) در مشکاة الأنوار، از آن ياد کرده است. ^۵ ظاهراً ابن حجر (م 855 ق)، بخشي از کتاب را ديده بود که «السنن» نام داشت و با يک سند، در ابواب مختلف نقل شده بود. ^۶
شهيد اوّل (م 786 ق) در ذکرى الشيعة في أحکام الشريعة (ج2، ص 126 ـ 127 و ج2 ص230 و ج3 ص236 و 357) ازآن نام برده است.
متّقي هندي (م 975 ق) در کنز العمّال، ^۷ آورده است که توصيف رجاليان اهل سنّت از ظاهر کتاب، با توصيفات شيعه هماهنگي دارد و مي‌توان بخشي از روايات را از اين طريق به دست آورد.
محقّق سبزواري (م 1090 ق) در ذخيرة المعاد (ج1، ق3، ص427) و فاضل هندي (م 1137 ق) در کشف اللثام (ج7، ص14) از آن ياد کرده‌‌اند.
با اين حال، اين کتاب به دست علّامه مجلسي و حرّ عاملي ^۸ نرسيد و تنها محدّث نوري آن را به دست آورد و آن را از مصادر مستدرک الوسائل قرار داد. ^۹ وي، در خاتمة المستدرک، اعتبار آن را به اثبات رسانيد و آن را پيش از ديگر مصادر آورد و حتّي روايات آن را بر ساير احاديث کتاب المستدرک مقدّم داشت. کتاب الجعفريات، با نام الأشعثيات، در نسخه چاپى‌اي که با قرب الاسناد حميري (با صفحه‌شمارى مستقل) در يک جلد چاپ شده، در دسترس است.

رجاليان متقدّم و حتّي سده‌هاي مياني شيعه، از احمد بن اعثم کوفي، يادي به ميان نياورده‌اند؛ امّا به گفته ياقوت حموي (م 626 ق)، وي از مورّخان شيعه است و نزد محدّثان، ضعيف به شمار مي‌آيد. ياقوت، دو کتاب تاريخي از مؤلّفات ابن اعثم ديده بود: يکي کتاب الفتوح که آن را تا دوران هارون الرشيد نگاشت و ديگري، تاريخي از آغاز دولت مأمون تا انتهاي دولت مقتدر (م 320 ق). ^۱ بنا بر اين، منظور از انتهاي دولت مقتدر، آخرين زماني است که ابن اعثم از دوران مقتدر درک کرده است. ^۲
ابن طاووس (م 664 ق) از اين کتاب در کشف المحجّة نقل کرده است. در مورد نقل شده آمده است که امام على عليه السلام به عمر مى‌گويد که: نيروهاى مسلمانان، شام را فتح خواهند کرد، چه او به آنان ملحق شود چه در خانه بماند. عمر به نوبه خود، امام على عليه السلام را وارث علم پيامبر خدا صلي الله عليه و آله مى‌خواند. ^۳ اِربلي (م 693 ق) نيز در کشف الغمّة از اين کتاب نقل کرده است. ^۴ به نقل مرحوم امين، قاضي نور الله نيز در مجالس المؤمنين، از کتاب الفتوح ابن اعثم نقل کرده است. ^۵ علّامه مجلسي نيز اين کتاب را در زمره مصادر بحار الأنوار ذکر کرده است. ^۶
محمّدتقي تستري نيز در چند موضع، از تاريخ ابن اعثم نقل کرده است؛ نقلي درباره کساني که از واقعه کربلا نجات يافتند ^۷ و خبري ديگر از اين کتاب، درباره تحريک شدن عايشه توسّط ابن زبير براي جنگ جمل. ^۸ با توجّه به زمان وقوع اين دو نقل، روشن است که نقل‌ها از کتاب الفتوح بوده است.
به گفته زِرِکلي، نسخه‌اي خطّي از کتاب الفتوح، در 361 ورقه در کتاب‌خانه شستربتي (رقم 3272) و نسخه‌اي ديگر در دانشگاه کويت قرار دارد؛ امّا تاريخ نسخ کتاب‌ها روشن نشده است. بخشي از کتاب الفتوح، به فارسي نيز ترجمه شد و فتوح أعثم ناميده شد. سپس نسخه فارسي، به زبان اردو ترجمه شد و تاريخ أعثم نام گرفت. ^۹ تاريخ او با عنوان کتاب الفتوح به چاپ رسيده و اين عنوانى است که کتاب با آن شهرت دارد: يک بار به سال 1388 - 1395 ق در حيدر آباد و بار ديگر در سال 1411 ق، در دار الأضواء و با تحقيق علي شيري.
همچنين کتاب ديگري با نام کتاب المألوف براي ابن اعثم نام برده‌اند. ^۱۰ قطب راوندي، کتاب ديگري با نام المولد و المبعث براي وي برشمرده است و روايتي درباره نماز عصر پيامبر صلي الله عليه و آله در غزوه «ذات الرقاع» از آن نقل کرده است. ^۱۱