امام رضا(ع) دلیل پذیرفته نشدن فرعون را اینگونه بیان فرمود که چون او عذاب الهی را دید و توبه کرد.
عیون أخبار الرضا(ع) عن إبراهیم بن محمد الهمدانی:
قُلتُ لِأَبِی الحَسَنِ عَلِی بنِ موسَی الرِّضا(ع): لِأَی عِلَّةٍ أغرَقَ اللّهُ عز و جل فِرعَونَ وقَد آمَنَ بِهِ وأَقَرَّ بِتَوحیدِهِ؟
قالَ: لِأَ نَّهُ آمَنَ عِندَ رُؤَةِ البَأسِ، وَالإِیمانُ عِندَ رُؤیةِ البَأسِ غَیرُ مَقبولٍ، وذلِک حُکمُ اللّهِ تَعالی فِی السَّلَفِ وَالخَلَفِ، قالَ اللّهُ عز و جل:«فَلَمَّا رَأَوْا بَأْسَنَا قَالُواْ ءَامَنَّا بِاللَّهِ وَحْدَهُ وَ کفَرْنَا بِمَا کنَّا بِهِ مُشْرِکینَ * فَلَمْ یک ینفَعُهُمْ إِیمَنُهُمْ لَمَّا رَأَوْا بَأْسَنَا»[۱]، وقالَ عز و جل:«یوْمَ یأْتِی بَعْضُ ءَایتِ رَبِّک لاَ ینفَعُ نَفْسًا إِیمَنُهَا لَمْ تَکنْ ءَامَنَتْ مِن قَبْلُ أَوْ کسَبَتْ فِی إِیمَنِهَا خَیرًا»[۲]، وهکذا فِرعَونُ لَمّا أدرَکهُ الغَرَقُ قالَ:«ءَامَنتُ أَنَّهُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ الَّذِی ءَامَنَتْ بِهِ بَنُواْ إِسْرَ ءِیلَ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمِینَ»[۳]، فَقیلَ لَهُ:«ءَآلْٔنَ وَ قَدْ عَصَیتَ قَبْلُ وَ کنتَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ * فَالْیوْمَ نُنَجِّیک بِبَدَنِک لِتَکونَ لِمَنْ خَلْفَک ءَایةً»[۴]، وقَد کانَ فِرعَونُ مِن قَرنِهِ إلی قَدَمِهِ فِی الحَدیدِ وقَد لَبِسَهُ عَلی بَدَنِهِ، فَلَمّا اُغرِقَ ألقاهُ اللّهُ عَلی نَجوَةٍ مِنَ الأَرضِ بِبَدَنِهِ لِیکونَ لِمَن بَعدَهُ عَلامَةً، فَیرَونَهُ مَعَ تَثَقُّلِهِ بِالحَدیدِ عَلی مُرتَفَعٍ مِنَ الأَرضِ، وسَبیلُ الثَّقیلِ أن یرسُبَ ولا یرتَفِعَ وکانَ ذلِک آیةً وعَلامَةً.
ولِعِلَّةٍ اُخری أغرَقَ اللّهُ عز و جل فِرعَونَ؛ وهِی أنَّهُ استَغاثَ بِموسی لَمّا أدرَکهُ الغَرَقُ ولَم یستَغِث بِاللّهِ، فَأَوحَی اللّهُ عز و جل إلَیهِ: یا موسی، لَم تُغِث فِرعَونَ لِأَ نَّک لَم تَخلُقهُ، ولَوِ استَغاثَ بی لَأَغَثتُهُ.[۵]
عیون أخبار الرضا(ع): ـ به نقل از ابراهیم بن محمّد هَمْدانی ـ:
به ابوالحسن علی بن موسی الرضا(ع) گفتم: به چه علّت خداوند عز و جل فرعون را با آن که به او ایمان آورد و به یگانگی اش اعتراف نمود، غرق کرد؟
فرمود: «چون او زمانی ایمان آورد که عذاب را دید و ایمان آوردن به هنگام دیدن عذاب، پذیرفته نمی شود و این، حکم خداوند متعال در باره گذشتگان و آیندگان است. خدای عز و جل فرموده است: «چون عذاب ما را دیدند، گفتند: به خدای یگانه ایمان آوردیم و به آنچه با او شریک می گردانیدیم، کافریم؛ ولی هنگامی که عذاب ما را مشاهده کردند، دیگر ایمانشان برای آنها سودی ندارد» و فرموده است: «روزی که پاره ای از نشانه های پروردگارت [پدید] آید، کسی که قبلاً ایمان نیاورده یا خیری در ایمان آوردن خود به دست نیاورده، ایمان آوردنش سود نمی بخشد». فرعون هم زمانی که در آستانه غرق شدن قرار گرفت، گفت: «ایمان آوردم که خدایی جز آن که فرزندان اسرائیل به او ایمان آورده اند، نیست و من از تسلیم شدگانم»؛ ولی به او گفته شد: «اکنون؟ در حالی که پیش از این، نافرمانی می کردی و از تباهکاران بودی. پس، امروز تو را با زره [زرّین]خودت به بلندی می افکنیم تا برای کسانی که پس از تو می آیند، نشانه ای باشی». فرعون از سر تا پا خودش را در آهن پوشانده بود. چون غرق شد، خداوند، پیکرش را بر بلندایی از زمین انداخت تا برای آیندگان، نشانه ای [و درس عبرتی] باشد و او را با وجود پیکری سنگین از آهن بر بلندایی از زمین ببینند، در صورتی که شی ء سنگین در آب فرو می رود و ته نشین می شود نه این که بالا بیاید، و این، معجزه و نشانه ای بود.
به علّت دیگری هم خداوند عز و جل فرعون را غرق کرد، و آن این است که چون در آستانه غرق شدن قرار گرفت، از موسی(ع) کمک خواست، نه از خدا، و خدای عز و جل به موسی(ع) وحی فرمود که: "ای موسی! به فرعون کمک نکردی، چون تو او را نیافریدی. اگر از من کمک خواسته بود، کمکش می کردم"».
[۱]. غافر: ۸۴ و ۸۵.
[۲]. الأنعام: ۱۵۸.
[۳]. یونس: ۹۰.
[۴]. یونس: ۹۲.
[۵]. عیون أخبار الرضا(ع): ج۲ ص۷۷ ح۷، علل الشرائع: ص۵۹ ح۲، بحار الأنوار: ج۶ ص۲۳ ح۲۵، دانشنامه قرآن و حدیث، ج ۱۷، ص ۵۷۰.
