دوم: کتاب‌هاي شاگردان ائمّه عليهم السلام
کتاب‌هاي شاگردان ائمّه عليهم السلام مثل تفسير ابي‌الجارود که ديدگاه‌هاي تفسيري امام باقر عليه السلام را نقل مي‌کرد۱ و تفسير عسکري ـ امام هادي عليه السلامـ که حسن بن خالد برقي نگاشت.۲ تعداد اين کتاب‌ها بسيار بود؛ به گونه‌اي که شيخ حرّ عاملي تعداد آن را بنا به ضبط خود 6600 کتاب و جزوه‌ي حديثي مي‌داند.۳
سوم: کتاب‌هاي مسائل
ساختار کتاب‌هاي مسائل معمولاً اين‌گونه بود که روايات موجود در آن‌ها با الفاظي چون «سئل»، «سألت»، «سألته» و مانند اين‌ها آغاز شده و يا تعبيراتي مانند «کتبت الي ... اسأله .... فکتب/ فأجاب/ فوقع» آمده است. تأليف کتاب‌هاي «مسائل» در بين محدّثان و اصحاب ائمّه عليهم السلام رواج بسياري داشت. بيشتر اين کتاب‌ها، پرسش‌ها و پاسخ‌هايي هستند که خود مؤلّف يا راوي ديگري از امام پرسيده و پاسخ آن را در مجموعه‌اي ثبت کرده است. بزرگاني چون محمّد بن مسلم، حسن بن علي بن يقطين، صفوان بن يحيي، يونس بن عبد الرّحمان، احمد بن محمّد بن ابي‌نصر بزنطي، حسن بن علي وشاء، محمّد بن حسن صفّار، علي بن ريّان بن صلت، ايّوب بن نوح بن دراج و أحمد بن اسحاق قمي از جمله نگارندگان کتاب‌هاي مسائل هستند.۴ از گروه سوم نيز نمونه‌هايي ذکر مي‌شود:
اوّل: احاديث پيامبر صلي الله عليه وآله
با توجّه به دستور منع کتابت از سوي ابوبکر، بسياري از احاديث پيامبر صلي الله عليه وآله به صورت چهره به چهره نقل شد و بعدها مکتوب گشت. در فرمان عمر بن عبدالعزيز خليفه‌ي اموي۵ به ابي‌بکر محمّد بن عمرو بن حزم انصاري حاکم مدينه آمده است:
1.. همان، ص۱۳۱، ش۳۰۳.
2.. ابن‌شهر آشوب در سخني عجيب، اين تفسير را ۱۲۰ جلد مي‌خواند! (معالم العلماء، ص۷۰، ش۱۸۹) نجّاشي، حسن بن خالد را ثقه دانسته و كتاب نوادر او را معرّفي كرده؛ امّا از تفسيري به نام وي نام نبرده است. (رجال النجّاشي، ص۶۱، ش۱۳۹.)
3.. وسائل الشيعة، ج۳۰، ص۱۶۵.
4.. کتب مسائل در نگارش‌هاي حديثي، فصل‌نامه علوم حديث، ش۳۷- ۳۸، ص۳۲.
5.. مدّت خلافت عمر بن عبدالعزيز دو سال و پنج ماه بود. او در سال ۱۰۱هجري درگذشت (تاريخ ابن‌خلدون، ج۳، ص۷۶.)
