«آنچه از حديث، موجود است، پيدا کن و بنويس؛ زيرا من از نابودي علم و فوت علما بيم دارم و جز حديث پيامبر پذيرفته نميشود و بايد علم منتشر شود و علما بنشينند تا به کساني که نميدانند، بياموزند که علم نابود نميشود؛ مگر اينکه مخفي گردد.»۱
اين دستور نشان ميدهد که بخش بزرگي از احاديث رسولالله صلي الله عليه وآله در سينههاي علما بود که با فوت آنان دانش آنها از بين ميرفت؛ پس از اين فرمان و آغاز کتابت حديث، کار به جايي رسيد که أحمد بن حنبل(م241هـ) براي نوشتن مسند خود يک ميليون روايت حفظ بود.۲
دوم: احاديث ابان بن تغلب (م141هـ)
أبان بن عثمان از امام صادق عليه السلام روايت ميکند که فرمود:
«ابان بن تغلب سي هزار حديث از من روايت کرده است؛ تو هم آنها را از او روايت کن.»۳
گزارشي مبني بر اينکه تمام اين احاديث نگاشته شده باشد، به دست ما نرسيده است؛ لذا ميتوان احتمال داد که برخي از احاديث أبان پس از نقل او، به وسيلهي ديگران نگارش شده است.
سوم: احاديث محمّد بن مسلم(م150هـ)
در ترجمهي وي آمده است که او موفّق به آموختن سي هزار حديث از امام باقر عليه السلام شد و از امام صادق عليه السلام نيز حديث شنيده است.۴ اکنون گزارشي براي اثبات اين مقدار روايت محمّد بن مسلم به وسيلهي خود او وجود ندارد؛ لذا دربارهي وي نيز ميتوان احتمال داد که برخي از احاديثش را خودش نوشته و برخي را براي ديگران نقل کرده و آنان در کتابها آوردهاند.
1.. صحيح البخاري، ج۱، ص۳۳.
2.. تذکرة الحفاظ، ج۲، ص۴۳۱. (چه بسا اين آمار بر اساس تعريف خاص، «روايت» باشد كه به مجموعهي سند و متن با هم، روايت ميگويند. بر اين اساس، يک متن ميتواند ده روايت داشته باشد.)
3.. رجال النّجاشي، ص۱۲، ش۷.
4.. رجال الكشّي، ج۱، ص۳۹۱، ش۲۸۰.