تعريف ناسخ و منسوخ در كلام معصوم‏

عارفان راستين حقائق قرآن، بر اهمّيت دانش ناسخ و منسوخ، و ضرورت فراگيرى آن داشته‏اند:
«كونوا فى طلبِ علمِ ناسخِ القرآنِ مِن مَنسوخِه و مُحكَمِه مِن مُتَشابِهِه و ما أحَلَّ اللَّهُ فيه مِمّا حَرِّم.» (۳۵: ج ۵، ص ۷۰)
علاوه بر اين‏گونه تشويقها، در برخى كلمات گرانقدر آن بزرگان، اين دوگونه آيه تعريف شده‏است. به‏عنوان نمونه، امام صادق عليه السلام را از ناسخ و منسوخ و متشابه پرسيدند؛ فرمود:
«الناسخ: الثابِتُ المَعمولُ بِه، وَ المَنسوخُ: ما قَد كانَ يُعمَلُ بِه ثُمَّ جاءَ ما نَسَخَه، وَ المُتَشابِه، مَا اشْتَبَهَ عَلى‏ جاهِلِه.» (۲۸: ج ۱، ص ۲۳)
در احاديث اهل البيت عليهم السلام، موارد و مصاديق متعدّدى از آيات ناسخ و منسوخ بيان شده، كه بررسى دقيق آنها مى‏تواند راهگشاى فهم صحيح، از مفهوم اصطلاح نسخ در صدر اسلام باشد.

اصطلاح «نسخ» در فقه و تفسير

مفسّران و فقيهان فريقين، ضمن قبول وقوع نسخ، آن را چنين معنا كرده‏اند:
۱ - و اَمَّا الناسخُ فَهُوَ كُلُّ دليلٍ شَرعىٍّ يَدُلُّ على زوالِ مثلِ الحُكمِ الثابتِ بِالنَصِّ الأوَّلِ فِى المُستَقبَلِ على وجهٍ لَولاهُ لَكانَ ثابتاً بِالنَصِّ الأوَّلِ مع تَراخيهِ عنه. (۲۵: ج ۱، ص ۱۲)۲ - النَسخُ ... فِى الشَرعِ رَفعُ كُلِّ حُكمٍ قَبلَ فِعلِه أو بَعدَه اذا كانَ مؤقَّتاً. (۱۸: ج ۱، ص ۱۴۶)
براى فهم بهتر معانى فوق، به توضيحات آينده عنايت كنيد:
1 - نسخ در احكام شرعى واقع مى‏شود بنابراين، در ديگر زمينه هاى معرفت