جمع بندي آراي متأخران
با دقت در تعابير عالمان اين دوره ـ كه به بحث تقليد در عقايد پرداخته‌اند ـ اين نكات به دست مي‌آيد:
1. مخالفت‌هاي موجود با تقليد در عقايد؛ ناظر به فضاي مداخل ديني و اصولي عقايد است.
2. ذمِّ تقليد به صورت ارتكازي؛ ناظر به جزم به باورهاي ناصواب است نه طريق تقليدي حصول جزم به باورهاي صحيح.
3. طرح فضاي حجيت دليل، در مقابل تقليد، در جهت مخالفت با آحاد عقايدي نيست، بلكه ناظر به عدم حصول معرفت و جزم است كه بسياري مواقع با دليل حاصل مي‌شود (اين عدم توجه به طرد آحاد عقايدي در شديدترين مخالف تقليد در اين دوره يعني مرحوم علامه، كاملاً مشهود است).
4. بسياري از عالمان اين دوره، به تفكيك تقليد مذموم از تقليد ممدوح پرداخته‌اند.
5. در آثار بزرگان اين دوره شايد تحليل‌هاي مثبتي از آيات نهي از تبعيت از ظن هستيم (در فصل بعدي بيشتر طرح خواهد شد)؛ تحليل‌هايي كه ظن موجود در خبر واحد را تخصّصاً (و نه تخصيصاً) از ظنون مطرود قرآني خارج مي‌سازد.
6 . بزرگان، در اين دوره لزوم و وجوب حصول جزم به عقايد از طريق براهين كلامي را محال دانسته‌اند.
7. در اين دوره شاهد ارائه و بررسي شواهدي از روش عرفي و عقلايي انتقال معارف ديني توسط ائمه هدي عليهم السلام هستيم؛ روشي كه با فضاي كلامي ادله يقين‌زا در تعارض معرفي مي‌شوند (مراجعه شود به آراي محقق حلي، مقدس اردبيلي، ميرزاي قمي و شيخ انصاري).
معاصران
بسط و گسترش جنبه‌هاي كلامي و اصولي مسأله، دسته‌بندي‌هاي روشن، ريشهيابي‌هاي اصولي و همچنين كلامي در نظريات مختلف، تفكيك فضاي اعتقاد و معرفت و تعريف دقيق‌تري از تقليد را مي‌توان از ويژگي‌هاي پرونده آحاد عقايدي در اين دوره دانست. از سوي ديگر، ظهور قول اعتقاد به نفس الامر واقعي، تقسيم تلقي اصوليان از حجيت به دو مبناي طريقيت و منجزيت و معذريت نيز از محصولات بالندگي در علم اصول و كلام‌اند كه نتايج آن در مسأله آحاد عقايدي به خوبي به چشم مي‌آيد. دكتر رضا برنجكار از نخستين محققاني است كه به طور مبسوط و مجزي به اثبات حجيت آحاد عقايدي پرداخته است.۱ از ميان ديگر معاصران، آيةالله محمد سند نيز مقالات مبسوط و محققانه‌اي در اين زمينه به چاپ رسانده‌اند.۲ از آيةالله صادق لاريجاني نيز در همين باب يك مقاله موجود است۳ كه مي‌توان مجموع اين مقالات را تبلور و تكامل نهايي پرونده آحادي عقايدي تا به امروز دانست.
جريان پرونده آحاد عقايدي از نخستين حلقه معاصران ـ يعني مرحوم آخوند خراساني به سمت اعتقاد به نفس الامر واقعي تغيير مسير مي‌دهد، روح دليل مرحوم آخوند ـ كه در اثار شاگردان بزرگ وي نيز عينا تكرار
1.. مجموعه حكمت و انديشه ديني، بخش روش‌شناسي علم كلام.
2.. پژوهش‌هاي اصولي، شماره‌هاي ۴ و ۵.
3.. مجله تخصصي دانشگاه علوم اسلامي رضوي.
