درآمد

محکم و متشابه يکي از مهمترين و بحث انگيزترين مباحث علوم قرآني است. در آيه هفتم سوره آل‌عمران، به صراحت، اعلام شده که در کنار آيات محکم ـ که اساس قرآن کريم است ـ آيات متشابه نيز وجود دارد که ناراست کيشان ميتوانند با بهره‌گيري از تأويل نادرست آنها به ايجاد و گسترش فتنه دست يازند. به عقيده برخي مفسران، در طول تاريخ اسلام، همه فرقه‌هاي گمراه در ميان مسلمانان، با تمسّک به آيات متشابه بر عقايد باطل خود لباس حق پوشانده‌اند.^۱ قرآن‌پژوهان نيز از ديرباز به طرح مسائل مختلفي در باره محکم و متشابه پرداخته‌اند؛ مسائلي همچون ويژگيهاي آيات متشابه، حکمت ورود آيات متشابه در قرآن و چگونگي دستيابي به معناي حقيقي آيات متشابه از مهمترين مسائل در اين حوزه است. در اين مقاله تلاش شده است ابتدا نگاهي تاريخي به مفهوم شناسي محکم و متشابه صورت گيرد و سپس مقايسه‌اي بين آنچه که از قرآن و حديث و آثار برداشت مي‌شود از يک سو، با آنچه که در گذر تاريخ علوم اسلامي پيش آمده و مفهوم اين اصطلاح قرآني را دچار تغيير ساخته است از ديگر سو، صورت گيرد. پرسش اصلي اين مقاله آن است که آيا آنچه که اصوليان در تعريف محکم و متشابه گفته‌اند، همان چيزي است که قرآن، احاديث و آثار از آن سخن گفته است؟ براي پاسخ به اين پرسش، سير تاريخي مربوط به اين بحث را مطرح کرده‌ايم؛ ابتدا آنچه از پيامبر، صحابه، اهل بيت و تابعان در اين باره روايت شده، آورده‌ايم و سپس به بيان سخنان متقدمان، متأخران و معاصران از دانشمندان اسلام پرداخته‌ايم و آن گاه، به داوري نشسته‌ايم که کدام تبيين از محکم و متشابه با آنچه که خود قرآن ميگويد و روايات و آثار نيز گواه آن است، قرابت و نزديکي بيشتري دارد. آنچه در اين تحقيق به دست آمده، اين است که علامه طباطبايي و آيةالله معرفت، از دانشمندان معاصر شيعه، پرده از دور شدن فهم اصولي از آنچه که قرآن و حديث محکم و متشابه ميداند، برداشته‌اند.

معناي محکم و متشابه

با وجود مباحث گسترده در باره محکم و متشابه در منابع تفسيري و علوم قرآني، نه تنها دانشمندان بر مفهوم اصطلاحي محکم و متشابه هم‌داستان نيستند، بلکه حتي در محکم بودن آيه هفتم سوره آل عمران نيز ترديد روا داشته‌اند و حتي برخي آن را نيز از متشابهات دانسته‌اند! خرمشاهي، ضمن تصريح به صراحت اين آيه در تقسيم آيات به محکم و متشابه، آن را نمونه شگرفي از متشابهات برشمرده و بر اين باور است که کلامي به اين دو پهلو در سراسر قرآن کريم وجود ندارد.^۲
«محکم» اسم مفعول از باب افعال و از ماده «حکم» گرفته شده، به معناي«منع» است و اين معنا در تمامي موارد استعمال اين کلمه، اعم از مجرد يا مزيد آن، جاري است. لذا حَکَم (با فتحه عين‌الفعل) به معناي جلوگيري کردن و مانع شدن است. حاکم را از آن جهت حاکم گويند که از ظلم منع ميکند.