همچنين از برخي تابعيان هم نقل شده که متشابهات آياتياند که داستان واحدي را با چند لفظ گزارش کردهاند؛ مانند داستان حضرت موسي که در جاهاي مختلف قرآن و گاهي با الفاظ متفاوت آمده است و همچون دو تعبير «حيّة» و «ثعبان» که گرچه در لفظ متفاوتاند، اما در مصداق يکي است.۱ به برخي صحابه و تابعيان هم نسبت دادهاند که گفتهاند آنچه که تأويل آن بر هر کس جز خداوند پوشيده است، متشابهات است؛ مانند زمان وقوع قيامت، زمان خروج حضرت عيسي و نيز معناي حروف مقطعه قرآن.۲ از سعيد بن جبير نقل شده است که محکمات به آياتي از قرآن گفته ميشود که محتواي آن در همه کتب آسماني آمده و از اين رو، به ام الکتاب موسوم گشته است.۳ و نيز از مقاتل بن حيّان نقل شده که محکمات را از آن رو محکمات گفتهاند که همه اهل اديان به آن رضايت دهند.۴
مطابق نقل برخي از تابعيان، شأن نزول آيه هفتم سوره آلعمران آن بوده که جمعي از نصاراي نجران خدمت پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله آمدند و تعبير قرآن در باره مسيح، يعني (وَكَلِمَتُهُ أَلْقَاهَا إِلَى مَرْيَمَ وَرُوحٌ مِّنْهُ) را دستآويزي براي اثبات تثليث و الوهيت مسيح قرار دادند. اين در حالي بود که آيات ديگر قرآن به صراحت او را بنده خداوند معرفي ميکرد و همگان را از عقيده به هرگونه شبيه و شريک براي خداوند باز ميداشت. بنا بر اين، با نزول آيات نخست سوره آل عمران، به آنها پاسخ قاطع داده شد.۵
تأمّلي در اخبار و آثار
با تأمّل در اين روايات، در صورت صحت اسناد آنها، چند نکته استفاده ميشود:
1. به نظر ميرسد که در روايات با دو اصطلاح از محکم و متشابه مواجه هستيم: يکي همان اصطلاح قرآني که در آيه هفتم سوره آل عمران آمده است و ديگري محکم به معناي آيه و حکمي از قرآن که نسخ نشده است و در مقابل، متشابه به آيه و حکم منسوخ اطلاق شده است. بنا بر اين، چه بسا گاهي اين دو اصطلاح با يکديگر خلط شود. رابطه بين محکم و متشابه قرآني با اين اصطلاح روايي، رابطه عام و خاص مطلق است؛ اصطلاح قرآني، عام و اصطلاح روايي، خاص است. بنا بر اين، در اصل، آيات ناسخ بخشي از آيات محکم، و آيات منسوخ بخشي از آيات متشابه هستند؛ چنان که برخي از روايات تصريح کردهاند که:
المنسوخات من المتشابهات و الناسخات من المحکمات.۶
2. در برخي روايات در تعريف متشابه عبارت «ما يشبه بعضه بعضاً؛ آنچه برخي از آن با برخي ديگر شبيه باشد»، آمده است که به نظر ميرسد ربطي به متشابهاتِ مصطلح در آيه هفتم سوره آل عمران ندارد، بلکه مربوط به آيه بيست و سوم سوره زمر است که در آن آيه، وصف «متشابه» در توصيف کل
1.. همان.
2.. تفسير القرآن العظيم، ج۲، ص۵.
3.. جامع البيان، ج۳، ص۱۱۷؛ تفسير القرآن العظيم، ج۲، ص۵.
4.. الکافي، ج۲، ص۲۸؛ وسائل الشيعة، ج۲۷، ص۱۸۲؛ البرهان، ج۱، ص۵۹۷ و نيز: نور الثقلين، ج۱، ص۳۱۳.
