عِلْمٍ)1 که اضلال در اين آيه با اضلال در آيه (وَأَضَلَّهُمُ السَّامِرِيُّ)2 تفاوت دارد؛ چرا که اضلال سامري قبيح است، ولي اضلال خداوند نه تنها قبيح نيست که نيکو نيز هست؛ چرا که آن به معناي حکم خدا به ضلالت بنده است.3
بنا بر اين، در قرن پنجم شيخ الطائفه محمد بن حسن طوسي تعريف نسبتاً روشني از محکم و متشابه ارائه ميدهد.
سخنان متأخران در باره محکم و متشابه
در قرن ششم، امين الاسلام طبرسي (م548ق) صاحب تفسير مجمع البيان تبييني فراتر از «تبيان» براي محکم و متشابه ندارد،۴ اما در همين عصر، زمخشري (م538ق) در باره «محكم و متشابه» مينويسد:
عبارات محکم، چنان داراي اِحکام است که راه هرگونه احتمال و اشتباه بر آن بسته است. به همين خاطر، «امّ الکتاب» يعني اصل کتاب هستند و عبارات متشابه با يکديگر مشتبه شده و احتمالات متعددي را برميتابند. به همين منظور، بايد به محکمات ارجاع داده شوند؛ مانند ارجاع آيه (إِلَى رَبِّهَا نَاظِرَةٌ)۵به آيه (لاَّ تُدْرِكُهُ الأَبْصَارُ...)۶ و ارجاع آيه (أَمَرْنَا مُتْرَفِيهَا...)۷به آيه (لاَ يَأْمُرُ بِالْفَحْشَاء ...)۸.۹
گفتني است که زمخشري با تعريفي متفاوت به بازخواني محکم و متشابه پرداخته است. در ضمن، منظور او از «عبارات متشابه با يکديگر مشتبه شده» و نيز«احتمالات متعددي را برميتابند»، اين است که همان احتمالات با هم مشتبه ميشود؛ نه آن که عبارات متشابه خودشان با يکديگر مشتبه بشوند. نکته ديگر، آن که ارجاع متشابهات به محکمات را مفسران از وصف امّ الکتاب بودن محکمات استنباط کرده‌اند که بعداً خواهيم گفت که برخي نيز با آن مخالفاند.
راغب اصفهاني (م502ق) در باره محكم و متشابه مينويسد:
محكم، آن چيزي است كه از حيث لفظ و معنا راه هيچگونه شبهه‌اي نداشته باشد.۱۰
1.. سوره جاثيه آيه ۲۲.
2.. سوره طه، آيه ۸۵.
3.. التبيان، ج۲، ص۳۹۴ ـ ۳۹۵.
4.. ر.ک: مجمع البيان، ج۲، ص۶۹۹ ـ ۷۰۰.
5.. سوره قيامت، آيه ۲۳.
6.سوره انعام، آيه ۱۰۳.
7.سوره اسراء، آيه ۱۶.
8.سوره اعراف، آيه ۲۸.
9.. الکشاف، ج۱، ص۳۳۸ ـ ۳۳۷.
10.. مفردات راغب، ج۱، ص۲۵۵، حکم.
