ندارد. بنا بر اين، محکم شامل نص و ظاهر، و متشابه شامل الفاظ مجمل، مؤوّل و مشکل است.^۱
علامه طباطبايي اين رويکرد را در تبيين اصطلاح قرآني محکم و متشابه ناکارآمد ميداند و با طرح اين نکته که محکم و متشابه، وصف معاني آيات قرآن است و نه وصف الفاظ، به نقد اين ديدگاه مي‌پردازد. ايشان با اين استدلال که آيات محکم بايد مرجعي براي تبيين آيات متشابه باشد و با توجه به اين که غرابت لفظ و امثال آن با مراجعه به آيات محکم از بين نميرود، نتيجه ميگيرد که منظور از متشابه، الفاظ غريب و امثال آن، مانند مجمل و مؤوّل نيست. براي رفع اجمال از الفاظ مجمل يا گرهگشايي از الفاظ غريب و هرگونه ابهام ديگري ـ که ريشه لفظي داشته باشد ـ بايد به کتب لغت و قواعد و طرق معمول نزد اهل زبان مراجعه کرد.^۲
با اين که نقد علامه طباطبايي بر سخن اصوليان و مفسران در باره اين که محکم و متشابه صفت معاني آيات است و نه الفاظ آيات، نقدي بجاست، اما به نظر ميرسد که تفکيک لفظ و معنا به طور مطلق امکان ندارد. به هر حال، لفظ به گونهاي است که قادر نيست معناي صحيح را ـ که همان مراد جدي گوينده است ـ به طور روشن و واضح به مخاطب خود القا کند. تنها نکته اين است که بگوييم متشابه، آن است که تنها با ارجاع به محکمات رفع تشابه ميشود. اين که علامه طباطبايي ميگويد که «آيات متشابه، آياتي است که بين چند معنا مشتبه است و با صراحت مي‌دانيم که تنها يکي از آن معاني مراد است»،^۳ دليل آن است که لفظ آيات متشابه نيز در به وجود آمدن پديده تشابه نقش دارد. بنا بر اين، بايد پذيرفت که محکم و متشابه نيز مانند عام و خاص و مجمل و مبين امري است که لفظ و معنا هر دو در آن دخيل هستند؛ اما هر يک وجهي ويژه خود دارند. از اين رو، در روايات هم ميبينيم که از هم تفکيک شده است و در روايات منسوب به امير المؤمنين بيان شده است که قرآن مشتمل بر ناسخ و منسوخ، عام و خاص و محکم و متشابه است.

آيةالله معرفت و ادامه راه علامه طباطبايي

آيةالله محمد هادي معرفت در قريب به ششصد صفحه را از مجموعه التمهيد به بحث محکم و متشابه اختصاص داده‌ است. از ويژگيهاي اين اثر آن ـ که تنها بخش کمي (هشتاد صفحه) به مباحث نظري و بقيه به بررسي نمونه‌هايي از آيات متشابه و تحليل و بررسي همراه با رفع تشابه اختصاص يافته است. ايشان در تعريف محکم و متشابه مينويسد:
محکم هر سخن و گفتاري است که رسا و شبهه ناپذير باشد و مورد کج فهمي قرار نگيرد. چنين گفتاري ـ حتي کرداري ـ را محکم گويند.^۴