و «متشابه» از ريشه «شبه» اسم مصدر به معناي «مثل» و يا «شبه» مصدر به معناي همانند بودن گرفته شده است، که اين همانندي مايه شبهه ميگردد. متشابه احتمال چند معنا دارد که همين موجب شک وشبهه ميشود.۱ با مطالعه آثار ايشان ميتوان به نوآوريهاي ايشان در اين بحث از مباحث علوم قرآني پي برد. نوآوريهاي ايشان در باب محکم و متشابه را ميتوان در سه محور خلاصه کرد:
1) نوآوري در ورود به بحث محکم و متشابه؛ 2) نوآوري در بازشناسي متشابه؛ 3) نوآوري در نقد متشابهات و تمييز آن از مبهمات.
1) نوآوري در ورود به بحث محکم ومتشابه
همان طور که ميدانيم، خاستگاه اين موضوع، بدون ترديد، از صراحت آيه 7 از سوره آل عمران است. پس اين موضوع را بايد در اصطلاح فرهنگ قرآن دنبال کرد. آنچه که در سير تاريخي نمود داشت، بسترسازي اين مو ضوع در حوزههاي بيرون از قرآن کريم بود. ايشان اين موضوع را با ظرافت و احاطه خاصي از اصطلاح شناسي قرآن استفاده ميکند که نبايد فراموش کرد بسياري از اصطلاحات در«فرهنگ قرآني» قابل توصيف و تعريف است. پس با سه محور قرآني بر اين بحث وارد ميشود: اول، معاني سه گانه اِحکام در قرآن؛ دوم، معاني تشابه در قرآن؛ سوم، عدم انحصار تقسيم آيات به محکم و متشابه.
معاني سه گانه اِحکام در قرآن کريم
ايشان در اين باره مينويسد: اِحکام در قرآن کريم به سه معناست: 1) استوار بودن گفتار يا کرداري که راه خلل و شبهه در آن بسته باشد. در مقابل آن متشابه قرار دارد، گفتاري نارسا يا کرداري شبهه انگيز؛ 2) پايدار و ثابت بودن در مقابل ناپايدار، به اين معنا که احکام ثابت در شريعت را محکم گويند، در مقابل احکام منسوخ؛ 3) اتقان و دقت در عمل يا گفتار، که بر اساسي متين و مستحکم استوار بوده باشد، آن را محکم يا مستحکم گويند.
اِحکام به معناي سوم، تمامي آيات قرآن را در برميگيرد و به معناي دوم، مخصوص آيات غير منسوخ است و به معناي نخست، فقط در مقابل آيات متشابهه به کار رفته است.۲ البته در اينجا يک نکته قابل تأمل است و آن، اين که به نظر ميرسد که معناي دوم اِحکام را بايد صرفاً در روايات پيجويي کرد؛ چرا که در کاربردهاي قرآني نشاني از آن نمييابيم.
معاني تشابه در قرآن
آيةالله معرفت، بعد از بيان اِحکام در قرآن و بررسي لغوي در باره محکم، به موضوع تشابه در قرآن ميپردازد و مينويسد:
تشابه در قرآن به دو معناست: 1. همانند و يکسان بودن، چنان که در سوره زمر آمده است: (اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِيثِ كِتَابًا مُّتَشَابِهًا مَّثَانِيَ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِينَ
1.. همان، ص۲۷۳؛ التمهيد، ج۳، ص۶.
2.. علوم قرآني، ص۲۷۱.
