نقطهاي که ميتواند مورد اعتراض قرار بگيرد، جمله «قولوا فينا ما شئتم» است. برخي اين عبارت را چک سفيد امضا شده براي جعل و وضع دانستهاند و معتقدند معناي اين جمله اين است که هر کس هر چه دلش بخواهد، ميتواند در باره اهل بيت بگويد. به نظر ميرسد، نهايت کجفهمي است اگر کسي از اين روايات، جواز جعل و کذب را برداشت کند و بپندارد که بيمحابا و بدون قيد و بند ميتوان هرگونه نسبتي را به اهل بيت عليهم السلام داد.۱ اين مسأله از بديهيات پژوهشهاي حديثي است که بايد احاديث را در کنار هم ديد و با هم معنا کرد (و به اصطلاح بايد خانواده حديث تشکيل شود). اگر اهل بيت عليهم السلام ، «قولوا فينا ما شئتم» دارند، «لعن الله من قال فينا مالم نقله في انفسنا» هم دارند. امام عليه السلام ، هرگز به جعل و کذب دستور نمي‌دهد. بنا بر اين، در انتساب فضايل به اهل بيت عليهم السلام علاوه بر آن که نبايد مرتکب کذب شد، بايد تنها با مراجعه به آيات قرآن و سخنان خود اهل بيت به توصيف آنان پرداخت؛ چرا که جز آنان، کس ديگري توانايي معرفت مقام و جايگاه اهل بيت عليهم السلام را ندارد. بنا بر اين، «قولوا فينا ما شئتم» به اين معناست که با توجه به ملاکهاي قرآني و دستورات الهي و تعاليم پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله و اوصياي ايشان و پايبند بودن به ملاکهاي عقلي، هرچه در باره فضايل و مقامات ما اهل بيت بگوييد، کم گفتهايد. به عبارت ديگر، مواظب باشيد که از خطوط قرمزي که قرآن و اهل بيت ترسيم نمودهاند، تجاوز نکنيد. آنگاه، به بالاترين درجه از فضايل و کمالات اهل بيت معتقد باشيد. از طرف ديگر، نگارنده معتقد است که اين روايات جامع تمامي ملاکهايي که در مباحث پيشين گفته شد، هست. در واقع، نفي ربوبيت اهل بيت عليهم السلام و عدم تجاوز از مرز بندگي آنان، هم شامل انتساب ربوبيت و الوهيت ميشود و هم انتساب صفات اختصاصي الهي را در بر دارد؛ چرا که آنها از شؤون ربوبيت است و به ضميمه عبارت «الا النبوة» ـ که در برخي منابع اضافه شده ـ انتساب نبوت به ائمه عليهم السلام را نيز شامل ميشود، و در يک کلمه تمامي موارد غلوّ در ذات و صفات را شامل شده و نفي ميکند.
در شناخت روايات غلوآميز، علاوه بر معيارهاي قرآني وحديثي، ميتوان از دادههاي عقلي نيز بهره جست. عقايد گروههاي غلات در طول تاريخ، علاوه بر آنکه در تعارض با تعاليم قرآن و سنت و ضروريات دين بوده، مخالف با مسلمات عقلي نيز بوده است. به طور کلي انتساب هرگونه صفت يا خصوصيتي به اهل بيت عليهم السلام ـ که در تعارض با مسلمات و ضروريات عقلي باشد ـ مردود خواهد بود. بررسي تفصيلي اين موضوع مجال و نوشته ديگري ميطلبد.
کتابنامه
ـ کنز العمّال في سنن الاقوال و الافعال، علي المتّقي بن حسام الدين الهندي، تصحيح: صفوة السقا، بيروت، مکتبة التراث الإسلامي، 1397ق.
ـ «دو رويکرد ثبوتي و اثباتي در نقد حديث»، محمد احساني‌فر لنگرودي، فصلنامه علوم حديث، شماره 37.
1.. مشابه همين کج فهمي در باره احاديثي مانند «اذا عرفت فاعمل ما شئت» نيز صورت گرفته است. ر.ک: روش فهم حديث، ص۲۴۱ ـ ۲۴۳.
