نيزه معنا ميدهد ـ با جزم نون خوانده بود که معناي آن بز ميشود.
و يکي از مشايخ بزرگ دوران اخير ـ که از اقطاب فقه و اصول بود ـ در اين حديث پيمبر صلي الله عليه و آله که: «مَن کانَ علي جِدَه وَجَب له الحجُّ»، جِدَه را ـ که به کسر جيم و فتح دال به معناي دارايي است ـ جَدِّه با جيم مفتوح و دال مشدد مکسور خوانده و به توجيه آن که چگونه هر که در جده باشد، حج بر او واجب ميشود، تقريري مفصل کرده بود.۱
انواع تصحيف
تصحيف، گاهي محسوس است و لفظي و گاهي معقول است و معنوي. هر کدام از اين دو گاهي در سند رخ مي‌نمايد و گاهي در متن حديث.۲ اين تصحيفات در کتب حديثي ممکن است از ناحيه خود مؤلف باشد و يا افراد قبل از وي؛ يعني راويان اصلي يا مؤلفان مصادر اوليه و يا افراد پس از مؤلف؛ يعني نسخه‌برداران و کاتبان کتب حديثي.
الف) تصحيف لفظي، شنيداري و نوشتاري
تصحيف لفظي نيز بر دو گونه است: نوشتاري و شنيداري؛ يعني ممکن است در کتابت قسمتي از سند يا متن حديث به کلمه يا عبارت مشابه آن تغيير يافته باشد؛ مانند: تصحيف «مراجم» به «مزاحم» و «بريد» به «يزيد» (بريد بن معاويه عجلي به يزيد بن معاويه)، و جرير به حريز. تصحيف نوشتاري در متن، مانند: «مَنْ صَامَ رَمَضَانَ ثُمَّ أَتْبَعَهُ سِتّاً مِنْ شَوَّالٍ فَذَلِک کصِيامِ الدَّهْر».۳ در اين حديث، کلمه (سِتّاً) به (شَيئَاً) تصحيف شده است.۴ نيز حديث: «انَّ النبي احَتَجَرَ بالمسجدِ، اي اتَّخَذَ حُجرَه مِن حصيرٍ؛ رسول اکرم صلي الله عليه و آله در مسجد حجرهاي از حصير و بوريا ساخت» که به (احتجم)، يعني پيغمبردر مسجد حجامت فرمود، تصحيف شده است.۵
و يا تلفظ آن، سبب اشتباه شود؛ يعني تصحيف شنيداري در سند حديث، مانند: عاصم الأحول به واصل الأحدب. و در متن، مانند: عبارت «تَنَقَّبَت» از «تَنَکبَت» در زيارت عاشورا.۶ تنکب به دو معناست:
1.. نهج الفصاحة، ص۱۴۱.
2.. الرعاية في علم الدراية، ص۱۱۱؛ توضيح المقال في علم الرجال، ص۲۸۰؛ الرواشح السماوية، ص۲۰۷. در اين کتاب، مثال‌هاي متعددي از تصحيف در ص۲۰۶ تا ص۲۳۴وجود دارد.
3.. رسول خدا صلي الله عليه و آله فرمود: «اگر كسي ماه مبارک رمضان را روزه گيرد، سپس در پي آن شش روز از شوّال را هم روزه گيرد، چنان است كه تمام دهر را روزه بوده است (مستدرک الوسائل، ج۷، ص۵۰۹).
4.. اين تصحيف را ابو بكر صولي مرتكب شد (تدريب الراوي، ص۳۸۵).
5.. اين تصحيف توسط ابن لهيعه انجام شده است (ر.ک: تدريب الراوي، ص۳۸۵) و مانند جمله: «الدُنيا رَأسُ كلِّ خَطِيئةٍ» كه در اخلاق ناصري به «الدِينارُ اُسُّ كلِّ خطيئةٍ» تصحيف شده است (هدية المحصلين، ص۷۱) و مانند تصحيف «زُر غِبَّا تَزدَد حُبَّا»؛ روز در ميان زيارت كن تا موجب زيادي دوستي گردد، كه بعضي به «زُر عَنَّا تَزدَد حُبَّا»؛ از جانب ما زيارت كن تا موجب زيادي دوستي شود خوانند (تدريب الراوي، ص۳۸۵).
6.. در زيارت عاشورا آمده است: «وَ لَعَنَ اللَّهُ أُمَّةً أَسْرَجَتْ وَ أَلْجَمَتْ وَ تَنَقَّبَتْ وَ تَهَيأَتْ لِقِتَالِک...» (بحار الانوار، ج۹۸، ص۲۹۳، باب ۲۴).
