آفت تصحيف در روايات و راهکارهاي شناسايي آن - صفحه 23

معناي اوّل، منحرف شدن از راه حق و معناي دوم، به دوش افکندن (تير و کمان): إنتَکبَ الرجلُ کنانتَه و قوسَه، و تَنَکبَها: ألقاها علي منکبِه.۱ هر دو معنا در اين عبارت، محتمل است، بويژه معناي دوم که با جملات قبل زيارت، سازگاري کامل دارد و معناي جمله چنين مي‌شود: «زين بستند و لگام زدند و (تير و کمان) بر دوش افکندند». تمام اين فقرات، آمادگي براي سفرِ جنگي را مي‌رسانند.۲

ب) تصحيف معنوي

تصحيف معنوي بدين معنا نيست که در مضمون و مفاد حديث تصحيف رخ دهد. درايه‌نويسان به حديث زير مثال زده‌اند:۳ ‏از ابوموسي محمد بن المثني العنزي نقل شده که گفت: «نحنُ قومٌ لَنَا شَرَفٌ نَحنُ عَنزه صَلّي اِلَينَا رسولُ اللهِ‏»۴ که راوي لفظ «عَنَزَة» را ـ که مراد عصاي کوتاه است ـ در حديث «کانَ رَسُولُ اللَّهِ صلي الله عليه و آله يجْعَلُ الْعَنَزَة بَينَ يدَيهِ إِذَا صَلَّي»، ‏به (عَنْزَة) که نام قبيله خود راوي است، تصحيف نموده و مفاد حديث را ـ که حاکي از نماز گزاردن رسول خدا صلي الله عليه و آله به طرف عصاي ‏خويش است‏ ـ به نماز گزاردن رو به قبيله عنزه تغيير داده است.۵ البته احتمال اين‌که به قصد و عمد از سوي راوي تغيير يافته باشد، بعيد نيست، که در نتيجه، از نمونه‌هاي تحريف خواهد بود.
تصحيف معنوي گاهي در حد تعارض و تضاد ميان دو معناست، مانند مثال فوق و گاهي هم تصحيف تفاوت معنايي چنداني ايجاد نمي‌کند و هر دو ضبط مي‌تواند درست باشد؛ براي نمونه، مي‏توان حديثي را که از طريق ابن عباس نقل شده، ياد کرد. از وي نقل شده که گفته است: «لَوْ لَا نَهْيهُ عَنْهَا مَا احْتَاجَ إِلَي الزِّنَا إِلَّا شَفًا؛۶ اگر منع خليفه از متعه نبود، کسي دچار زنا نمي‏شد، جز اندکي از مردم». هروي و ابن اثير آن را در کلمه «شفي» آورده‌اند.۷ ابن ادريس گويد: برخي از اصحاب ما، آن را تصحيف و به قاف و ياي مشدده (شَقِي‏) نقل کرده‏اند؛۸ مثلاً در الطرائف آمده است:
لَوْ لَا نَهْيهُ عَنْهَا مَا احْتَاجَ إِلَي الزِّنَاءِ إِلَّا شَقِي‏.۹

1.. لسان العرب، ج۱، ص۷۷۲.

2.. «درنگي در واژه «تَنَقَّبَتْْ» در زيارت عاشورا» ص ۴۵.

3.. نهاية الدراية، ص۳۰۵؛ الرعاية، ص۱۱۱.

4.. عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام قَالَ: «كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلي الله عليه و آله يجْعَلُ الْعَنَزَةَ بَينَ يدَيهِ إِذَا صَلَّي». (الكافي، ج‏۳، ص۲۹۶، باب ما يستتر به المصلي ممن يمر بين يديه). امام صادق عليه السلام فرمود: رسول خدا صلي الله عليه و آله ، عصاي كوتاهي در هنگام نماز در مقابل خود قرار مي‏داد. در حديث ديگري، امام صادق عليه السلام از پدر بزرگوار خود روايت كرده كه مي‌فرمايد: «كَانَتْ لِرَسُولِ اللَّهِ صلي الله عليه و آله عَنَزَةٌ فِي أَسْفَلِهَا عُكَّازٌ يتَوَكَّأُ عَلَيهَا وَ يخْرِجُهَا فِي الْعِيدَينِ يصَلِّي إِلَيهَا». رسول خدا صلي الله عليه و آله عصايي داشت كه دسته‏اش از آهن بود و بر آن تكيه مي‌كرد. در عيد فطر و عيد قربان آن را بيرون مي‏آورد و به طرف آن نماز مي‌كرد من‏لايحضره‏الفقيه، ج۱، ص۵۰۹، باب صلاة العيدين.

5.. وصول الاخيار، ص۱۱۹؛ محاسن التأويل، ص۱۲۶.

6.. مجموعه ورام، ج۱، ص۲۱.

7.. النهاية، ج ۲، ص ۴۸۸؛ لسان العرب، ج ۱۴، ص ۴۳۷.

8.. السرائر، ج ۲، ص ۶۲۶ .

9.. الطرائف في معرفة مذاهب الطوائف، ج ۲، ص ۴۵۹.

صفحه از 39