بيان جملاتي در باره خليفه نداشتند. به همين خاطر، ناگزير گرديدند که با اين گونه سخن (حکايت کلام ديگري) ـ که شايد بوي ستايش نيز از آن استشمام گردد ـ به خواسته حاضرين پاسخ دهند.
نتيجه
با توجه به آنچه که در ارزيابي ديدگاه شارحان و صاحب‌نظران و نيز بررسي منابع و مصادر خطبه آورديم، نتايج ذيل به دست مي آيد:
1. در تمام نسخه‌هاي موجود نهج البلاغه نام شخص ستايش شده معلوم نگرديده و تنها واژه کنايي «فلان» ذکر شده است. اما به استناد مصادري که خطبه را گزارش کرده‌اند، اوصاف ذکر شده در باره خليفه دوم وارد شده است و احتمالات ديگري که در اين باره ذکر شده، به دليل عدم ارائه مستند مرجوح مي‌گردد.
2. خطبه 228 نهج البلاغه انشاي امام علي عليه السلام نبوده و مستقيماً از سوي ايشان صادر نشده است، بلکه حضرت آن جملات را به نقل از دختر ابي‌حثمه ـ که در رثاي خليفه دوم ندبه خوانده بود ـ بدون تأييد و تصديق بازگو نمودند. البته نسبت اين خطبه به امام عليه السلام از آن جهت که بر زبان حضرت جاري شده و امام آن را ايراد فرمودند، صحيح است.
3. خطبه ياد شده در يازده منبع تاريخي يافت شده است که تاريخ نگارش چهار تاي آنها ـ از جمله تاريخ الطبري ـ پيش از تدوين نهج البلاغه بوده است، اما گزارش طبري به دليل ضعف سندي (وجود مغيرة بن شعبه) و محتوايي قابل اعتماد نيست.
4. بر خلاف گمان صاحب‌نظران اهل سنت که ايراد اين خطبه را به منزله ستايش علي عليه السلام از عمر قلمداد کرده‌اند، بازخواني جملات مذکور نشانه تصديق و يا تأييد امام عليه السلام نبوده و تمام قرايني که در اين باره وجود دارد، مخدوش و غير قابل استناد است.
کتابنامه
ـ استناد نهج البلاغة، امتياز عليخان عرشي، تحقيق: عزيز الله عطاردي، تهران: نشر عطارد، 1351 ش.
ـ الاستيعاب في معرفة الاصحاب، ابن عبد البر، بيروت: دار الجيل، 1412 ق.
ـ أسد الغابة في معرفة الصحابة، عز الدين ابن اثير، بيروت: دار الفکر، 1409 ق.
ـ الاصابة في تمييز الصحابة، ابن حجر عسقلاني، بيروت: دار الکتب العلميه، 1415 ق.
ـ اعلام نهج البلاغه، علي بن ناصر سرخسي، تحقيق: عزيز الله عطاردي، تهران: نشر عطارد، 1415ق.
ـ الاغاني، ابو الفرج اصفهاني، بيروت: دار الاحياء للتراث العربي، 1415 ق.
ـ الامالي، شيخ مفيد، قم: کنگره هزاره شيخ مفيد، 1413 ق.
ـ الام‍ام امير ال‍م‍ومنين علي بن ابي طال‍ب عليه السلام ، عزيز الله عطاردي، تهران: م‍وس‍س‍ه نهج البلاغه،1413 ق.
ـ انساب الاشراف، احمد بن يحيي بلاذري، بيروت: دار الفکر، 1417 ق.
