اعتبارسنجي انگاره ستايش امام علي عليه السلام از خليفه دوم بر پايه خطبه 228 نهج البلاغه

مهدي مرداني ^۱

چکيده

در خطبه 228 نهج البلاغه تعبيرهاي ستايش‌گرانه و اوصاف مبالغه آميزي به کار رفته که به گمان بعضي در باره خليفه دوم بوده است. اين احتمال موجب گرديده که شماري از بزرگان شيعه و سني به نقد و بررسي اين خطبه جنجال برانگيز بپردازند و درستي يا نادرستي اين نظريه را مورد نقد قرار دهند. آن چه در اين مقاله سامان يافته، بررسي خطبه ياد شده از سه منظر هويتِ شخصيت توصيف شده، صحّت انتساب خطبه به امام علي عليه السلام و نيز اعتبار سنجي تأييد امام عليه السلام نسبت به ستايش صورت گرفته است که با رويکردي تاريخي و متن‌شناسانه به بحث گذاشته شده است. با بررسي ديدگاه صاحب‌نظران فريقين و ارزيابي مصادر خطبه 228 اين نتيجه به دست آمد که متن يادشده در باره خليفه دوم وارد شده است، اما اين تعابير انشاي علي عليه السلام نبوده است، بلکه امام عليه السلام آن را از زبان ندبه‌گر خليفه (ابنة ابي حثمه) نقل نموده و برخلاف گمان برخي که اين بازخواني را نشانه تأييدِ امام عليه السلام دانسته‌اند، جملات مذكور به معناي تأييد و يا تصديق خليفه از سوي امام عليه السلام نبوده است.

کليد واژه‌ها: امام علي عليه السلام ، مدح خليفه دوم، نهج البلاغه، خطبه 228.

درآمد

چگونگي تعامل و رابطه امام علي عليه السلام با خلفا، يکي از موضوعات مهمي است که از ديرباز در مجامع علمي شيعه و اهل سنت مطرح بوده و در کتاب‌ها و رساله‌هاي بسياري مورد بحث و نظر قرار گرفته است.^۲ در اين ميان، تعامل امام علي عليه السلام با خليفه دوم ـ به دليل حساسيتي که وجود دارد ـ به اختلاف بيشتري انجاميده و مباحث چالش آميز فراواني در باره آن مطرح گرديده است.