اين در حالي است که در هيچ يک از نسخ کهن و معتبر نهج البلاغه اين عبارت وجود ندارد و در واقع مي‌توان چنين گفت که اين جمله، افزوده ناسخان و کاتبان نهج البلاغه است که در صدد تفسير کلام امام عليه السلام بوده‌اند.۱
با اين همه، براي نخستين بار «ابن ابي الحديد»(م656 ق) در شرح خطبه 228 تصريح کرده است که مقصود از کلمه «فلان» عمر بن خطاب است. وي به نقل از عالم شيعي و سيد نسابه «فخار بن معد موسوي» مي‌نويسد:
و فلان المكنّي عنه عمر بن الخطاب و قد وجدتُ النسخة التي بخط الرضي أبي الحسن ـ جامع نهج البلاغة ـ و تحت فلان عمر، حدّثني بذلك فخار بن معد الموسوي الأودي الشاعر...۲
اين سخنِ ابن ابي الحديد با عکس العمل‌هاي متفاوتي مواجه گرديد؛ به طوري که بعضي ـ که بيشتر از عالمان اهل سنت بوده‌اند ـ آن را تأييد کرده۳ و بعضي ديگر، با استناد به تعارض و ناهماهنگي اين خطبه با ديگر کلمات علي عليه السلام آن را نپذيرفته‌اند.۴ در اين ميان، سيد عبد‌الزهرا خطيب احتمال داده است که نوشتن نام خليفه دوم زير کلمه فلان، توسط صاحب نسخه‌اي صورت گرفته که اعتقاد داشته اوصاف ذکر شده در باره عمر است:
يحتمل أن صاحب تلک النسخة رأي أن هذه الصفات لعمر فكتب تحت خط الرضي ذلک.۵
لکن با توجه به اين که ناقل اصلي اين سخن (فخار بن معد موسوي) يکي از عالمان مورد اعتماد شيعي است،۶ اين احتمال که وي در تشخيص نسخه سيد رضي اشتباه کرده و يا مطلبي خلاف واقع را به سيد رضي نسبت داده است، بعيد مي‌نمايد.۷
ديدگاه شارحان نهج البلاغه
باور بيشتر شارحان و مفسّراني که در باره خطبه 228 اظهار نظر کرده‌اند، اين بوده است که اوصاف ذکر شده با ديگر کلمات امام علي عليه السلام - که در باره خليفه دوم وارد شده است - منافات دارد. از اين رو با ردّ
1.. البته به نظر مي‌رسد که اين جمله برگرفته از کلام قطب الدين راوندي باشد که در شرح خطبه ۲۲۸ گفته است: «مَدَح بعضَ أصحابه بحُسنِ السيرة...» (منهاج البراعة في شرح نهجالبلاغه، ج ۲، ص۴۰۲).
2.. شرح نهجالبلاغه، ج۱۲، ص۵.
3.. ر.ک: تأملات في کتاب نهج البلاغه، ص۱۰؛ مجموعه مؤلفات (الشيعة و السنة)، ج۴، ص۱۳۵؛ شرح نهج البلاغه عبده، ص۲۴۹.
4.. ر.ک: منهاج البراعة في شرح نهج البلاغه، ج۱۴، ص۳۷۳ و نيز: پيام امام اميرالمومنين عليه السلام ، ج۸، ص۴۶۵.
5.. مصادر نهج البلاغة و اسانيده، ج۳، ص۱۵۹.
6.. چنان که شيخ حر عاملي درباره وي گفته است: «السيد شمس الدين فخار بن معد بن فخار الموسوي الحائري، كان عالماً، فاضلاً، أديباً، محدثاً له كتب، منها كتاب الرد علي الذاهب إلي تكفير أبي طالب حسن، جيد و غير ذلک.» (ر.ک: معجم رجال الحديث، ج۱۳، ص۲۵۲).
7.. احتمال ديگري که با توجه به مصادر خطبه مي‌توان مطرح کرد، اين است که مقصود از عبارت کنايي (فلان) در نهج البلاغه، نوحه‌گر عمر(نادبة عمر) باشد، نه شخص عمر! و اين معنا از تعابيري که در گزارش‌هاي فراوان خطبه انعکاس يافته، قابل استفاده است؛ چنان که گزارش ابن شُبّه نميري در تاريخ المدينه مؤيد مناسبي بر اين مطلب است. وي همانند نسخ نهج البلاغه عبارت «لله بلاء فلان» را آورده است؛ با اين تفاوت که به جاي لفظ «فلان» به نام اصلي تصريح کرده و «نادبة عمر» ذکر کرده است (ر.ک: تاريخ المدينة، ج۳، ص۹۴۱).
