1.. بايد توجه کرد که در اصطلاح فيلسوفان مسلمان، واژه «ماده» به دو معنا به‌ کار مي‌رود: الف. به معناي خاص که همان «هيولاي اولي» يا «ماده اولي» است که در اين صورت، معنايي خاص‌تر و محدودتر از جسم دارد. از نظر بسياري از آنان جسم (جوهر جسماني)، مرکب از دو جوهر است؛ هيولي (ماده) و صورت. بنا بر اين، مراد از ماده در اين جا بخشي از جسم است که به عقيده آنها منشاءِ تغيير‌پذيريِ اجسام است و قابليت و استعداد پذيرشِ صورت‌هاي گوناگون را دارد. از نظر آنان، مثلاً، وقتي که آب، گاه صورتِ مايع را از دست مي‌دهد و صورتِ جامد ( يخ ) يا بخار به خود مي‌گيرد، اين ويژگيِ تغيير‌پذيريِ آن ـ يا هر جسم ديگر ـ ، ناشي از وجود هيولاي اولي است که اگر نبود، هيچ جسمي حرکت و تغيير و دگرگوني نمي‌داشت و همواره وضعيتي ثابت بر آن حاکم بود و ـ به اصطلاحِ آنها ـ فعليتِ محض و عاري از هر گونه قوّه و استعداد براي تغيير و تحوّل بود. از ديد‌گاهِ آنان، به همين دليل است که در عالَمِ مجردات ـ که جسم نيستند و از اين روفاقدِ هيولاي اولي هستند، هيچ گونه تغييري، چه در جهتِ افزايش و کمال و چه در جهتِ کاهش و نقصان، در آنها راه ندارد و هر چه هستند همواره بر آن ثابت مي‌مانند. بنا بر اين، در بحث حاضر نيز هنگامي که گفته مي‌شود «عالم مثال و موجودات مثالي، با آن که جسم‌اند، فاقدِ ماده هستند» ، مرادشان از ماده، همان هيولاي اولي است، يعني بر خلاف اجسامِ طبيعيِ خاکي که مرکب از ماده و صورت‌اند، اجسام مثالي، عاري از ماده و فقط صورتِ محض‌اند يعني فقط داراي ظاهر و صورتي جسماني (نظير رنگ و شکل و ابعاد‌اند اما چون جسمشان، هيولايِ اولي ندارد، تغيير و حرکت و زمان و ..... ندارند. اين نظريه که «موجودات غيرِ مادي ـ به همين معناي خاصي که گفته شد ـ ، چه مجردات محض و چه اجسام مثالي، امکان هيچ گونه تغييري ندارند و فاقد زمان و مکان‌اند»، با متون وحياني اسلامي سازگار نيست و آن را در مقالاتي که اندکي بعد نام برده‌ام، به تفصيل نقد و بررسي کرده‌ام. ب. به معنايي عام‌تر که همان جسم است و مترادف با آن به کار رود که در اين حالت، گاه به آن «ماده ثانيه» ( در مقابلِ «ماده اولي» ) گفته مي‌شود.

2.. فرهنگ اصطلاحات فلسفى ملاصدرا، ص ۴۴۰، مدخل «مُثُل عقليه».

3.. همان، ص ۸۰ ، مدخل «اشباح جسميه».