حدود

با همه قوت و ضرورتي که اين اصل دارد، در مواردي مجاز به دست کشيدن از آن هستيم؛ به اين معنا که کاربست اصل حمل بر صحت، در واقع، خلاف اصل صحت به شمار مي‌‌رود و نقض غرض خواهد بود. برخي از اين موارد در احاديث آمده است و برخي با تأمل در مفهوم اين اصل، به دست مي‌‌آيد. سه مورد اساسي که مي‌‌توان اصل حمل بر صحت را کنار نهاد، عبارت‌اند از: 1. توجه به شرايط زمانه، 2. رعايت ديدگاه کلي ماتِن، عامل يا قايل، 3. عذر بدتر از گناه.

1.توجه به شرايط زمانه

نخستين مورد استثنا، توجه به وضع و شرايط زماني است که در آن قرار داريم و در پي حمل به صحت هستيم؛ براي مثال، در جايي که مناسبات مالي در جامعه مختل شده و شاهد موارد متعددي از سوء استفاده از اعتماد ديگران هستيم، در مواجهه با رفتارهاي مالي و تقاضاهايي که از ما مي‌‌شود، لازم است که راه احتياط را در پيش گيريم و به جاي پيش کشيدن اصل حمل بر صحت، هشيارانه گام بر داريم و حتي گاه در پي شواهد خلاف باشيم. در برخي از روايات به اين نکته اشاره و اين گونه تعليم داده شده است:
إِذَا اسْتَوْلَي الصَّلَاحُ عَلَي الزَّمَانِ وَ أَهْلِهِ ثُمَّ أَسَاءَ رَجُلٌ الظَّنَّ بِرَجُلٍ لَمْ تَظْهَرْ مِنْهُ خِزْيَةٌ فَقَدْ ظَلَمَ وَ إِذَا اسْتَوْلَي الْفَسَادُ عَلَي الزَّمَانِ وَ أَهْلِهِ فَأَحْسَنَ الرَّجُلُ الظَّنَّ بِرَجُلٍ فَقَدْ غُرِر؛
چون نيکوکاري بر زمانه و مردم آن بيشتر شود و کسي به ديگري گمان بد برد، که از او فضيحتي آشکار نشده، ستم کرده است و اگر بدکاري بر زمانه و مردم آن غالب شود و کسي به ديگري گمان نيک برد، خود را فريفته است.^۱
در مواردي نيز به صراحت از کاربست اين اصل در برخي شرايط منع شده است؛ براي مثال، از امام هادي عليه السلام نقل شده است که فرمود:
إِذَا كانَ زَمَانٌ الْعَدْلُ فِيهِ أَغْلَبُ مِنَ الْجَوْرِ فَحَرَامٌ أَنْ تَظُنَّ بِأَحَدٍ سُوءاً حَتَّي تَعْلَمَ ذَلِك مِنْهُ. إِذَا كانَ زَمَانٌ الْجَوْرُ فِيهِ أَغْلَبُ مِنَ الْعَدْلِ فَلَيْسَ لِأَحَدٍ أَنْ يَظُنَّ بِأَحَدٍ خَيْراً حَتَّي يَبْدُوَ ذَلِك مِنْهُ؛^۲
هرگاه در زمانه‌اي داد بيش از بي‌داد باشد، حرام است که به کسي بدگمان باشي، تا آن که آن را از او بشناسي و هرگاه در زمانه‌اي بي‌داد بيش از داد باشد، کسي را نرسد که به ديگري گمان نيک برد، مگر آن که اين نکته از او آشکار گردد.
در واقع، اين خود حکمي عقلايي که به ميزاني که مسأله مورد بحث اهميت مالي، اجتماعي و فرهنگي پيدا مي‌‌کند، نسبت به کاربرد کلي اصل حمل بر صحت دقت کنيم و ناخواسته قرباني