قد يكون في الفاعل ... و يلزم في جميع الصور التكثير في الفعل». ۱
وضوح اين عبارات و توضيحات پيشين، ما را از توضيح بيشتر بىنياز مىسازد.
بر پايه اين بيان، قرآن كه حقيقتى واحد و داراى اجزا و سور و آيات فراوانى است، تكثير در نزول آن به صورت تدريج خواهد بود. البتّه اگر كسى مدّعى تكرّر نزول جمعى و احياناً تدريجى قرآن و يا نزول اجمالى در عين تفصيل قرآن بشود، و شواهدى چون كاربرد تنزيل در مواردى از نزول مجموعى قرآن و همين طور كلام امام سجّاد عليه السلام (و وحياً أنزلته على نبيّك محمّد صلواتك عليه و آله تنزيلاً) را گواه سخنش بشمارد، نمىتوان با شتاب‌زدگى در داورى، آن را نفى نمود؛ ليكن چون بحثى خارج از موضوع و محدوده اين مقاله است، مجال و مقالى ديگر مىطلبد.
4. نسبت معناى وضعى باب افعال با نزول دفعى قرآن
از عبارات اديبان پيشين به صراحت يا ظهور اطلاق اطلاقى نمايان شد كه باب دلالت بر هيچ يك از جهات: دفعى يا تدريجى، وحدت يا كثرتِ فعل، ندارد. اينك اين پرسش پديد مىآيد كه آيا براى احراز دلالت «اِنزال» بر نزول دفعى، راهى هست؟
پاسخ: هر چند وضع باب اِفعال براى معنايى اعمّ از جهات دفعى يا تدريجى و مانند اين‌هاست، ليكن كثرت كاربرد «أنزل» و ساير مشتقّات باب، با قرينه مقابله، يا تقارن تركيبى ۲ با «نزَّل» و مشتقّات آن، اِنزال را در معناى مقابل تكثير و تدريج نزول قرار داده است؛ زيرا كاربرد متنوّع مشتقّات «اِنزال» و «تنزيل» در قرآن از يك سو، و در مواردى كاربرد متقابل «أنزل» و «نزَّل» از سوى ديگر، و دلالت وضعى باب تفعيل بر تنزيل و نزول تدريجى از سوى سوم، انزال را ظاهر در معناى مقابل تدريج مىگرداند. وجود روايات و رأى صحابه و تابعان و قرّاء قرآن، شاهد اين ظهور است.
ممكن است كسى در باره «نسبت معناى وضعى باب افعال با نزول دفعى قرآن» دچار اين پندار گردد كه:
ـ وضع هيئت باب افعال ـ بويژه با تناسب آوايى وزن اين باب و همزه قطع آن ـ براى حدوث دفعى فعل.
ـ يا وضع خصوص مادّه «نزل» در هيئت باب افعال براى نزول دفعى.
1.. نيز ابن جنّى: «فعَّلَ للتكثير غالباً ... فصورته تفيد ... تكثير الفعل»؛ «رُكِّسوا" مثقَّل وجه ذلك أنّه شيء بعد شيء، فلاق به لفظ التكثير و التكرير». ابن سيدة: «إذا أردتَ كثرةَ العمل قلت: كَسَّرتُه و ... هذا تحليل أبى على وأبى سعيد»؛ ابو هلال عسكرى: «التجريب هو تكرير الاختبار و الإكثار منه؛ و يدلّ على هذا أنّ التفعيل هو للمبالغة و التكرير ... فرق الشعر فرقاً، بالتخفيف لأنّه جعله فرقتين و لم يتكرّر فعله فيه» ( الفروق اللغوية، ص ۴۰۲ ر ۱۶۰۸).
2.. مانند: آيات ۳ و ۴ سوره آل عمران؛ الصحيفة السجادية، ص ۱۷۶ ـ ۱۸۲.
