علي عليه السلام در کوفه، زيباترين صفحه، و شهادت امام حسين عليه السلام در کربلا، نا گوارترين و دل‌خراش‌ترين صفحه از صفحات تاريخ عراق و کوفه، و حتي تاريخ اسلام است. پيامدهاي قيام امام حسين عليه السلام تا مدّت‌ها در کوفه و برخي مناطق مرکزي مسلمانان همچنان ادامه داشت. در ميان اين پيامدها، ظهور و قيام مختار، برجسته‌ترين حرکتي است که به شکست حاکمان کوفه انجاميد و تاريخ براي نخستين بار يک دولت شيعي غير معصوم را تجربه کرد.
در نوشتار حاضر، ابتدا به پيشينه مختارنويسي تا سده هفتم مي‌پردازيم و سپس روايات شيعه را در کتب رجالي و نيز ديدگاه دانشمندان و رجاليان، به صورت تاريخي، بازخواني خواهيم کرد.
پيشينه مختارنامه‌نويسي
حرکت سياسي و اعتقادي مختار در انديشه دانشيان شيعه همواره، سؤال برانگيز بوده است. بسياري از عالمان شيعي، از گذشته‌هاي بسيار دور تا به امروز، کتاب‌هايي را در معرّفي وي نگاشته‌اند. تنها آقا بزرگ تهراني در الذريعه، بيش از 37 کتاب نگاشته شده ويژه اين شخصيت تاريخي را معرّفي کرده است.۱
کهن‌ترين مختارنامه‌ها مربوط به پيش از سده هفتم هجري است. به ياري کتاب‌هاي فهارس، اسامي کتاب‌هاي مرتبط با مختار را تا سده هفتم هجري استخراج کرده‌ايم که بيان‌گر پيشينه بس کهن اين مباحث است:
1. کتاب أخذ الثّار في المختار (اخبار المختار)، لوط بن يحيي بن سعيد بن مخنف بن سالم الازدي الغامدي (مشهور به ابومخنف) (م 157 ق). نجاشي او را «شيخ الاصحاب الاخبار بالکوفه و وجهم» خوانده است ۲.
2. اخبار المختار، نصر بن مزاحم منقري (م 212 ق) ۳.
3. اخبار المختار، ابو الحسن علي ابن عبد الله ابي سيف مدايني (م215ـ225ق) ۴.۵
1.. آقا بزرگ تهراني با عناوين مختلفي از کتب تأليف شده پيرامون مختار نام برده است. از جمله: شش کتاب با عنوان اخبار المختار (ج۱، ص ۳۴۹)؛ شش کتاب با عنوان اخذ الثار (ج، ۱ ص ۳۶۹)؛ عناوين ديگري چون: الامير المختار، انتقام الشهيد (ج۲، ص ۳۵۰ ـ ۳۶۳) و تحفة الاخيار في اثبات نجاة المختار (ج۳، ص ۴۱۷)، تنزية المختار (ج۷، ص۱۲۳)؛ شش عنوان مختارنامه (ج۲۰، ص۱۷۲)؛ و کتب، رساله و ديوان‌هايي که با عناوين مختلف و گاه کتبي پيرامون امام حسين عليه السلام (قريب به ده عدد علاوه برکتب ويژه مختار) که بخشي را به مختار اختصاص داده‌اند.
2.رجال النجاشي، ص ۳۲۱؛ الفهرست، طوسي، ص ۳۸۲
3.الفهرست، طوسي، ص ۴۸۲
4.الغدير، ج ۲، ص ۳۴۴
5.. لازم بذکراست که پس از جستجو در کتب ثمانيه رجالي و هم‌چنين معالم العلماي ابن شهر آشوب و الفهرست شيخ منتجب الدين، اين کتاب از اين شخصيت موجود نبود ولي علامه اميني نام ايشان را ذکر کرده است. تنها شيخ طوسي در الفهرست (ص ۵۴۶) در باره‌اش گفته است: «عامي، کثير التصانيف. له کتاب الخَوَنة لأمير المؤمنين عليه السلام ».
