مهارت خاتمه دادن
خاتمه دادن، يکي ديگر از مهارت‌هاي ارتباطي است که فرد تلاش مي‌کند در پايان تعامل و ارتباط، توجه مخاطب را به خود جلب کند. اين کار با استفاده از خلاصه کردن صحبت‌هاي مبادله‌شده، اشاره به وقايع آينده و ... صورت مي‌گيرد ۱.
حُسن ختام (حسن مقطع)، يکي از رموز بلاغت است به اين صورت که پايان سخن را نيکو و بديع بيان مي‌کند تا در شنونده اثر مطلوب داشته باشد. امير بيان، حضرت علي عليه السلام در انتهاي خطبه‌ها و نامه‌ها براي ماندگار شدن نتيجه سخن و برجا گذاشتن اثر مطلوب بر مخاطب، از اين مهارت استفاده کرده است.
در برخي خطبه‌ها امام علي عليه السلام براي تأثيرگذاري بيشتر بر مخاطبان، از جملات سؤالي، تأکيدي و تعجّبي استفاده کرده است. براي نمونه، در خطبه 171 که در آستانه نبرد صفين ايراد شد، امام از قدرت و عظمت پروردگار در آفرينش زمين، جانداران و ... سخن مي‌گويد، و سپس از خداوند مي خواهد كه اگر بر دشمن پيروز شود، او را از ستم کردن برکنار دارد. ايشان در پايان خطبه، با جملات سؤالي ـ تأکيدي، غيرت و حميّت حاضران را جهت حضور در نبرد با دشمن بر مي‌انگيزد: «أَينَ الْمَانِعُ لِلذِّمَارِ وَ الْغَائِرُ عِنْدَ نُزُولِ الْحَقَائِقِ مِنْ أَهْلِ الْحِفَاظِ الْعَارُ وَرَاءَكُمْ وَ الْجَنَّةُ أَمَامَكُمْ؛ كجايند آن‌ها كه در برابر حوادث سخت، همچون سپرند. و كجايند آن مردان غيورى كه هنگام نزول مشكلات، به پاس‌دارى [از عقيده و آب و خاكشان] مىپردازند؟ ننگ و عار در پشت سر شماست، و بهشت در پيش رويتان [تا كدامين را انتخاب كنيد] ».
در برخي قسمت‌ها، حضرت علي عليه السلام کلام را با بيان آيه‌اي از قرآن کريم خاتمه داده و به اين ترتيب تأثير سخن را افزايش داده است. براي مثال، در خطبه 211 پس از وصف منافقان، آنان را ياران شيطان و پس‌مانده‌هاي آتش جهنم بر مي‌شمرد و خطبه را با آيه 19 سوره مجادله با مضمون اين که منافقان اصحاب شيطان و زيان‌کار اند، به اتمام مي‌رساند: «وَ أَضْلَعُوا الْمَضِيقَ فَهُمْ لُمَةُ الشَّيطَانِ وَ حُمَةُ النِّيرَانِ. "أُولئِكَ حِزْبُ الشَّيطانِ أَلا إِنَّ حِزْبَ الشَّيطانِ هُمُ الْخاسِرُونَ"؛ و طريق خروج از دام خويش را تنگ و پر پيچ و خم جلوه مىدهند. آن‌ها دار و دسته شيطان اند و شرارههاى آتش دوزخ. [خداوند مىفرمايد:] "آنان حزب شيطان‌اند، و بدانيد حزب شيطان در زيان اند"».
مهارت هم‌دلي
هم‌دلي، توانايي شنيدن صداي احساسات طرف مقابل و بازتاب آن به وي است. اين احساسات را ممکن است مخاطب به صورت منفي بيان کند يا پشت کلمات و چهره او پنهان شده باشد.
1.مهارت‌هاي اجتماعي در ارتباطات ميان‌فردي، ص۱۶۵ ـ ۱۹۴
