10. سيّد محمّد على قاضى طباطبايى
ايشان در تعليقه انوار نعمانيّه، ذيل كلام مرحوم سيّد نعمت اللّه جزائرى در مورد تواتر روايات خلقت ارواح پيش از ابدان، مىنويسد:
هذه الأخبار تدلّ على قدم الروح، فلابدّ من توجيهها و بيان المراد منها. و تحقيق هذا المطلب على الوجه الأحسن في كتب صدرالمتألّهين؛ فراجع. و العجب أنّ المصنّف لم يتوجّه على ذلك. (5: ج 1، ص 268)
اين روايات بر قدم روح دلالت دارند؛ پس ناچار بايد تأويلشان كرد و معناى مراد از آنها را بيان كرد. و تحقيق اين مطلب را صدرالمتألّهين به بهترين وجه، انجام داده است؛ مراجعه شود. و تعجّب از مصنف است كه به اين مطلب توجّه نكرده است.
چنان كه گفتيم، قول به تقدّم ارواح بر ابدان، در صورتى مستلزم قول به قديم و ازلى بودن ارواح است كه روح را امرى مجرّد بدانيم؛ ولى از آيات قرآن كريم و روايات، نمىتوان چنين استفادهاى كرد؛ بلكه ظهور آنها در خلاف آن است. صدرالدين شيرازى نفس را جسمانىّ الحدوث و روحانىّ البقا مىداند و تقدّم ارواح بر ابدان را به تقدّم مقامى و ذاتى و رتبى آنها برمى گرداند. وى معتقد است كه ارواح در عالم ربوبى و عقول، بر ابدان تقدّم دارند؛ ولى ديديم كه اين تأويل و توجيه، اوّلاً با اصول محكمات اديان الاهى سازگارى ندارد؛ ثانياً در صورت پذيرش چنين قولى، تقدّم به معناى حقيقى نخواهد بود. زيرا چنان كه ارواح در عالم ربوبى و عقول هستند، ابدان نيز در آنجا وجود دارند. شايد به همين جهت باشد كه علّامه طباطبايى درباره عالم ذرّ نظرى متفاوت با صدرالدين شيرازى ارائه و آن را به عالم مثال معنا كرده است. ۱
1.بحث درباره عالم ذرّ از نظر آيات و روايات و آراء و اقوال مطرح شده پيرامون آن موكول به مقالههاى ديگر است.
