اقوال مطرح شد، ادلّه فلسفى در اين باب، استحكام چندانى ندارند كه بتوان به واسطه آنها، از ظهور روايات رفع يد كرد.

19. آيت اللّه‏ محمّد آصف محسنى (معاصر)

به عقيده ايشان، تقدّم ارواح بر ابدان (اگرچه مجرّد هم باشند ـ بدون اينكه تأويلى انجام دهيم، صحيح است و اشكال عقلى بر آن وجود ندارد.
تقدّم خلقت ارواح به دو هزار سال، بر خلقت ابدان، در روايات متعدّدى، در رجال كشّى، كافى، معانى‏الاخبار، الاختصاص، محاسن برقى، بصائرالدرجات، تفسير فرات و تفسير عيّاشى نقل گرديده است. هرچند اسناد آنها به جز حديث بكير، معتبر نيست؛ ولى در مجموع، مفيد گمان قوى به صحّت مضمون فوق مى‏باشند... . به هر حال، اين روايات با قول صاحب اسفار ـ كه روح را جسمانيّة الحدوث و روحانيّة البقاء مى‏داند ـ منافات دارد و لذا به تأويل آنها پرداخته است. (18: ص 188)
ايشان اين اشكال را نقل مى‏كند كه اگر روح قبل از بدن، خلق شده باشد بايد قائم به خود باشد و محتاج به بدن مادّى و اعضاى آن نباشد. آن گاه در پاسخ مى‏نويسد:
قيام روح چه جسم لطيف و چه جوهر بسيط مجرّد... به ذات خود، هيچ مانعى ندارد. به علاوه ممكن است به بدن ذرّه‏اى متعلق باشد. (همان: ص 91)

نتيجه بحث اقوال درباره عالم ارواح

خلاصه بحث درباره ارواح، از نظر عالمان، چنين است:
يك عدّه از آنان معتقدند كه ارواح با حدوث بدن، حادث مى‏شوند و خلقت آنها پيش از ابدان، با خصوصيّت و امتياز هر روحى نسبت به ارواح ديگر، ممكن نيست و رواياتى كه در اين معنا ظهور دارند، بايد تأويل و توجيه شوند. تأويلاتى هم از ناحيه اين عالمان براى اين روايات، ذكر شده است.
تعدادى ديگر از عالمان، بر اساس ظواهر و نصوص روايات، خلقت ارواح پيش