قلبي به فرموده‌هاي پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله است، و شناخت پيامبر، از شناخت خداوند جدا نيست» (سهروردي، 1384ش، ص 25).
باندورا (1994م) فرآيندهاي شناختي را در تعيين رفتار آدمي، بسيار مهم دانسته و بر اهميت تأثير فرايندهاي شناختي بر انگيزش، عواطف و رفتار انسان، تأکيد کرده است. آرژيل (2000م)، با بيان اين که بيشتر رفتارهايي که در انسان، معطوف به هدف هستند، متضمّن انديشه قبلي بر اهداف‌اند، مکانيزم (ساز و کار) اصلي و زيربنايي در رفتارها و اعتقادات ديني را ساز و کارهاي شناختي مي‌داند. ازراک (1989م) نيز در بررسي و توضيح تحوّل ديني، نشان مي‌دهد که تحوّل ديني بر پايه تحوّل شناختي، به عنوان زيربناي کسب معرفت‌هاي ديني، بنا مي‌شود.
بدين ترتيب، عامل شناخت در اين الگو، به عنوان عامل يا بُعدي در کنار ديگر ابعاد، در نظر گرفته نشده است؛ بلکه به عنوان عاملي کلّي‌تر شناخته شده که زيرساخت‌هاي اصلي ابعاد سه‌گانه مورد اشاره ـ يعني به طور کلّي ايمان ـ را تعيين مي‌کند. استدلال ما در اين باره، بر اين واقعيتْ استوار است که آغاز اسلام، همراه با آغاز يک حرکت علمي بود، بدين معنا که در نخستين آياتي که در کوه نور و غار حرا به پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله نازل شد، بر مقام والاي علم و قلم، اشاره و تأکيد شده است.^۱ اين امر، نشان مي‌دهد که پايه اسلام، از همان آغاز، بر علم و قلم گذاشته شد (مکارم شيرازي، ج 20).
علاوه بر اين، در سوره مبارک قلم نيز شاهديم که خداوند متعال، به قلم و آنچه مي‌نويسد، قسم خورده است.^۲ اهميت اين نکته، وقتي بيشتر مي‌شود که بدانيم اين همه، در محيط و شرايطي اتفاق مي‌افتد که تعداد کلّ افرادي که در سرزمين مکّه

بزرگ‌سالان سالم، به صورت کُنِشي، به تجربه‌هاي گذشته‌اي که در آغاز از طريق آنها ظاهر شده‌اند، ارتباط ندارند.
آلپورت سعي مي‌کند تا با طرح مثال درخت، اين مفهوم را توضيح دهد: «واضح است که رشد و نموِ درخت را مي‌توان به دانه آن، رديابي کرد؛ امّا هنگامي که درخت به طور کاملْ رشد کرده است، ديگر به دانه، به عنوان منبع تغذيه، نيازي نيست. اکنون درخت، خودمختار است؛ ديگر به صورت کارکردي، به دانه‌اش وابسته نيست» (نقل از شولتز و شولتز، 1381ش؛ ص 284). بدين ترتيب، «نيروهايي که در اوايل زندگي، ما را بر مي‌انگيختند، خودمختار مي‌شوند. آنها از شرايط اوّليه‌شان، مستقل هستند» (همان، ص 283).
در چارچوبي ديگر، مفهوم مکانيسم دفاعي «والايش»^۱ در نظريه فرويد ـ به عنوان سالم‌ترين نوع مکانيسم‌هاي دفاعي ـ ، به فرايند پالايش و والايش انگيزه‌هاي اوّليه و غيرقابل قبول فرد، به انگيزه‌هايي پسنديده و پذيرفته اشاره مي‌کند.

تبيين نقش و جايگاه شناخت در دينداري

يکي از مهم‌ترين ابعاد يا عوامل در رفتار ديني، شناخت (معرفت يا علم) است. بنا بر اين، ضروري است که نقش و جايگاه اين عامل در الگوي ياد شده نيز به خوبي توضيح داده شود و تبيين گردد. در اين چارچوب، بايد يادآوري شود که عامل شناخت، نقش بسيار مهم، محوري و تعيين‌کننده‌اي در اين الگو داشته و در واقع، در بطن هر سه عامل مورد اشاره، مستتر بوده و زيرساخت اصلي آنها را تشکيل مي‌دهد. به عبارت ديگر، ميزان ترس، نياز و يا محبّتي که شخص نسبت به خدا دارد، بي‌ترديد، وابسته به ماهيت و ميزان شناختي است که از خدا دارد،^۲ و اساساً همان گونه که خواجه نصير الدين طوسي تأکيد کرده، «ايمان در لغت، به معناي هر گونه تصديق و باور داشتن است و در اصطلاح محقّقان، تصديق به معلومات يقيني و باور