وجه سوم‏ـ منابع تفسير اثرى نزد مسلمانان

پس از درگذشت پيامبر، امّت اسلام، كه در حال رشد فزاينده‏ى كمّى و كيفى بود، دستِ‏كم، به همان شدّتِ دوران نبوّت، به دوام و برقرارىِ سِمَتها و منصب‏هاى قرآنىِ ايشان، يعنى تعليم، تبيين، قضاوت و حكومت، نياز مبرم داشت كه مى‏بايست به دست جانشينانى شايسته و با كفايت سپرده مى‏شد؛ پس پيروان قرآن، در تشخيص اين جايگزين، به دو ديدگاه گرويده، و سرانجام اين دو گروه سرشناس را پديد آوردند:
گروه اكثريّت، يا «اهل سنّت» به همه‏ى اصحاب، به يكسان نگريستند و تمامىِ آن‏ها را، از دم، كِسوَتِ «عدالت» پوشاندند و بر مسندِ «اجتهاد» نشاندند. چه فاسق بودند يا صالح، طليق ^۱ بودند يا مجاهد، آزپيشه بودند يا وارسته، بى‏فرهنگ بودند يا فرهيخته، بدرفتار بودند يا پرهيزگار، و در يك كلام، همه و همه را، پيله‏ور بودند يا گوهرفروش، بر تفسيرِ كتاب خدا و اداره‏ى جامعه بر مبناى تفسير خويش مُجاز بلكه مُناب دانستند و گفتند: لِلمُصيبِ أجرانِ، وَ لِلمُخطى‏ء أجرٌ واحِدٌ ^۲
گروه اقليّت، يا «مكتب امامتى»، به ارشاد خرد و وجدان و به استناد پيامبر و قرآن، بر جاى پزشك، پزشك‏يار خواستند نه دام‏پزشك؛ و بر جايگاه آفتاب، مهتاب پسنديدند نه كرم شب‏تاب. آنان نخبگانِ از خاندان نبوّت را، به تعريف كتاب و تنصيص رسول، بر ديگر صحابيان مقدَّم داشتند و آن بزرگواران، به قرينه‏ى «و يُطَهِّرَكُم تَطهيرا»^۳ ، همان «مُطَهَّرون» دانستند كه بر «كتاب مكنون» دسترسى دارند؛ و به نشانه‏ى «إنِّي مُخَلِّفٌ فيكُمُ الثَّقَلين...»^۴ ، مصداقِ «مَن عِندَهُ عِلمُ الكِتاب»^۵