خود و هم املكيت خداوند را ـ توأمان ـ در زندگى خود مى‏بيند، كه اوّلى نفى جبر و دوّمى نفى تفويض است.
اين گونه گره‏گشايى از معضل ديرينه جبر و تفويض، امام سجاد عليه ‏السلام را درخور است، كه هم راز آشناى خلقت است و هم بر اوج قله‏هاى معرفت توحيدى جاى دارد.
در اين گفتار، برآنيم كه برخى از مبانى اخلاق اسلامى را بر اساس صحيفه سجاديه تبيين كنيم. ^۱

2 ـ توحيد، مبناى اخلاق

در منطق امام سجاد عليه ‏السلام ، توحيد، يك بحث نظرى خشك و بى‏نتيجه نيست. بلكه آثار عملى فراوان بر آن مترتّب است، به ويژه در مقوله اخلاق. بخشى از اين آثار را برمى‏شمريم، تا بتوانيم به محكى براى بررسى ادّعاهاى مدّعيان توحيد، دست يابيم.

2 ـ 1 . معرفت خدا، مبناى انسانيت

معرفت خدا، مبنا و معناى انسانيت است. خداوند، در برابر منّت‏هاى پياپى كه به مردم داده و نعمت‏هاى متوالى كه بر آنها ارزانى كرده، شناخت حمد خود را از آنها بازنداشته است، وگرنه بدون سپاسگزارى و شكر، در نعمت‏هاى او تصرّف مى‏كردند، و در آن صورت، از حدود انسانيت فرود مى‏آمدند و در حدّ چارپايان بودند. (دعاى 1)
دقّت به اين نكته، پاسخى است به اين پرسش كه چرا و چگونه كسى با ظاهر انسانيت، به رتبه‏اى تنزّل مى‏كند كه به تعبير قرآن، «گمراه‏تر از چارپايان» مى‏شود (فرقان،44). سپاس‏گزارىِ منعم در برابر نعمتى كه به ما داده، نخستين و مهم‏ترين وظيفه مردم است: نخستين، از آن رو كه به بديهه عقل، شكر منعم واجب است. و مهم‏ترين، از آن جهت كه خود، قوى‏ترين عامل بازدارنده در برابر معصيت‏هاست، چنانكه