مقدمه

در بررسى روايات معرفة اللّه‏ باللّه‏ براساس آيات و روايات و اقوال صاحب نظران روشن مى‏شود كه راه انحصارى معرفت خداوند سبحان، خود اوست و اگر او خودش را به بندگانش نشناساند، هيچ بنده‏اى به هيچ وجه معرفتى از او نمى‏يابد. هم‏چنين روشن مى‏شود كه هر آنچه به خودى خود توسط قواى ادراكى انسان شناخته شوند، خدا نيست. ^۱ در اين گفتار، به بررسى آيات و رواياتى مى‏پردازيم كه دلالت دارند معرفت خداوند سبحان فعل اوست، نه فعل اختيارى بندگان. در نتيجه تكليفى هم از سوى خداى سبحان به آن نشده‏اند. به تعبير ديگر، بر عهده‏ى خود اوست كه معرفت خويش را به آن‏ها عطا كند. وظيفه بندگان در قبال تعريف او، تسليم، اقرار، اذعان و تصديق قلبى و زبانى است. اين مطلب در برخى روايات به معرفت تعبير شده است و بندگان به اين امرـ كه فعل اختيارى آن‏هاست‏ـ مكلّف گرديده‏اند.
براى اين بررسى، ابتدا بر اساس آيات قرآن و روايات معصومين عليهم ‏السلام به اثبات مدّعاى خود مى‏پردازيم. سپس رواياتى كه ظاهر آن‏ها با اين نكته تعارض دارد، بررسى مى‏شود و وجه جمع ميان اين دو گروه روايات، بيان مى‏گردد. ^۲

1. در آيات قرآن

1ـ 1. هدايت به عهده خداست

«إِنَّ عَلَيْنا لَلْهُدى» ^۳ «هدايت منحصرا به عهده ما است.» «إِنَّكَ لا تَهْدِي مَنْ أَحْبَبْتَ وَلـكِنَّ اللّهَ يَهْدِي مَنْ يَـشاءُ» ^۴ «تو كسى را كه دوست مى‏دارى، نمى‏توانى هدايت كنى. بلكه خدا است كه هر كسى را كه بخواهد،راه مى‏نمايد.» «لَيْسَ عَلَيْكَ هُداهُمْ وَلـكِنَّ اللّهَ يَهْدِي مَنْ يَشاءُ» ^۵