بخشهاى بعدى در اين باره به تفصيل بحث خواهيم كرد، و در اينجا به جملهى حضرت رضا عليه السلام بسنده مىشود كه:
«بِالْفِطْرَةِ تَثْبُتُ حُجَّتُه.»۱«حجّت الهى به واسطه معرفت فطرى تثبيت شده است.»
2ـ 5. عبدالرّحيم قصير پيش روى عبدالملكبنأعين نامهاى به امام صادق عليه السلام نوشت و از اختلاف مردم در چند مورد سخن گفت، از جمله اين كه آيا معرفت و جحود، فعل خداست يا نه؟ حضرتش در جواب او نوشت:
«سَأَ لْتَ عَنِ الْمَعْرِفَةِ مَا هِيَ؟ فَاعْلَمْ رَحِمَكَ اللَّهُ أَنَّ الْمَعْرِفَةَ مِنْ صُنْعِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِي الْقَلْبِ مَخْلُوقَةٌ، وَ الْجُحُودَ صُنْعُ اللَّهِ فِي الْقَلْبِ مَخْلُوقٌ، وَ لَيْسَ لِلْعِبَادِ فِيهِمَا مِنْ صُنْعٍ. وَ لَهُمْ فِيهِمَا الإخْتِيَارُ مِنَ الإكْتِسَابِ: فَبِشَهْوَتِهِمُ الْاءيمَانَ اخْتَارُوا الْمَعْرِفَةَ، فَكَانُوا بِذَلِك مُؤْمِنِينَ عَارِفِينَ. وَ بِشَهْوَتِهِمُ الْكُفْرَ اخْتَارُوا الْجُحُودَ، فَكَانُوا بِذَلِك كَافِرِينَ جَاحِدِينَ ضُلالاً. وَ ذَلِك بِتَوْفِيقِ اللَّهِ لَهُمْ وَ خِذْلانِ مَنْ خذَلَهُ اللَّه، فَبِالإخْتِيَارِ وَ الإكْتِسَابِ عَاقَبَهُمُ اللَّهُ وَ أَثَابَهُم.»
۲
«بدانـ خداى رحمتت كندـ كه معرفت از كارهاى الهى است كه در قلب انسان خلق شده است و جحود هم كار خداست كه در قلب خلق گرديده است و بندگان در آن دو مورد، هيچ نقشى ندارند. براى آنان است كه به اختيار [ يكى از آن دو را ]كسب كنند. اگر ميل به ايمان داشتند، معرفت را برمىگزينند و با انتخاب آن مؤمن و عارف مىشوند. و اگر ميل به كفر داشتند، جحود را برمىگزينند و در نتيجه كافر و منكر و گمراه مىشوند. اين دو امر، به توفيق و خذلان الهى در هر دو گروه صورت مىگيرد. پس به اختيار و كسب، آنان را عقاب مىكند و ثوابشان مىدهد.
به نظر مىرسد معرفت و جحود در اين روايت، متناسب باشد با راه خير و شرّى كه در تفسير آيهى ذيل وارد شده است:
«إِنّا هَدَيْناهُ السَّبِيلَ إِمّا شاكِراً وَ إِمّا كَفُوراً»۳
1.التوحيد / ۳۵؛ عيون اخبار الرضا عليه السلام ۱ / ۱۵۱؛ أمالى مفيد / ۲۵۴؛ الاحتجاج ۲ / ۳۶۱.
2.التوحيد / ۲۲۶؛ بحارالأنوار ۵ / ۳۰.
3.انسان / ۳.
